پنجمین دوره جایزه ادبی محمد قهرمان با محوریت سبک هندی در خراسان برگزار شد
پنجمین دوره جایزه ادبی محمد قهرمان با محوریت «سبک هندی در خراسان» چهارشنبه، ۷ خرداد، در مشهد برگزار شد.
به گزارش شهرآرانیوز، چهارشنبه، هفتم خرداد ۱۴۰۴، تالار فردوسی مجتمع دکتر علی شریعتی جهاد دانشگاهی مشهد میزبان پنجمین دوره جایزه ادبی محمد قهرمان بود؛ نشستی که به‌طور ویژه به بررسی و واکاوی «سبک هندی در خراسان» اختصاص داشت.
در این مراسم که با حضور علاقه‌مندان به ادبیات فارسی و پژوهشگران برگزار شد، چهار چهره دانشگاهی و ادبی سخنرانی کردند. محمود فتوحی، سعید شفیعیون، مهدی رحیم‌پور و سلمان ساکت در سخنان خود، زوایای مختلف سبک هندی، ظرفیت‌های آن در شعر امروز و نقش چهره‌هایی همچون محمد قهرمان در احیای این سبک را مورد توجه قرار دادند.
در ستایش «قهرمان»ی که خاموش ماند
در ابتدا، محمود فتوحی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد، در نشست پنجمین دوره جایزه ادبی محمد قهرمان با اشاره به سابقه کاری و روش پژوهشی او اظهار کرد: محمد قهرمان در ظاهر، کارمندی ساده به لحاظ اداری بود، اما آنچه انجام داد، امروز در بخشی از تاریخ فرهنگ ما سنگینی می‌کند.
وی افزود: اصولی که او رعایت می‌کرد، موجب می‌شد هر کسی که قصد تحقیق دارد، از روش‌های او بهره ببرد. تخمین من در مستندی که درباره ایشان ساخته شد، حدود ۳۰ هزار صفحه بود. هرچند آن زمان صرفاً تخمینی ارائه دادم، اما بعدتر محاسبه کردم که حدود ۹۰۰۰ صفحه از این آثار به تصحیح شعر اختصاص دارد، ۳۵۰۰ صفحه نیز به تصحیح تذکره عرفات العاشقین و عرصات العارفین که از منابع اصلی دوران صفوی است و در هند نوشته شده‌اند، مربوط می‌شود. این منابع ازجمله اصلی‌ترین مراجع تاریخ ادبیات ایران به شمار می‌آیند.
فتوحی در ادامه با ارائه نمونه‌ای از دقت علمی محمد قهرمان، تصریح کرد: برای مثال، کلیات دیوان شعر صائب که در شش جلد منتشر شده، ۷۷ هزار بیت دارد. پژوهشگران بسیاری برای جمع‌آوری نسخه‌های این دیوان تلاش کرده‌اند و بالغ بر ۵۰ نسخه از آن شناسایی شده است. این نسخه‌ها غالباً ناقص بوده، یا در دوره حیات شاعر نگاشته شده‌اند. هیچ‌یک از آن‌ها به‌تنهایی کامل نبوده‌اند.
این عضو هیئت‌علمی خاطرنشان کرد: برای تدوین این دیوان، قهرمان ابتدا ۱۸ نسخه خطی را مطالعه کرده و سپس به سراغ شش نسخه چاپی دیگر رفته است که عمدتاً ناقص یا تک‌نسخه بوده‌اند. او با حافظه‌ای مسلط و شناختی دقیق از شعر، درمی‌یافت که چه ابیاتی در کدام نسخه‌ها غایب هستند و آن‌ها را جمع‌آوری می‌کرد.
وی توضیح داد: روش او به این صورت بود که برای هر بیت تازه‌ای که می‌یافت، به فرهنگ‌های لغت از دوران صفوی مراجعه می‌کرد. از این منابع، شاعر مثال‌ها را استخراج می‌کرد. این حافظه و دقت، نیازمند قدرت ثبت‌شناسی، حفظ تصویر و ایماژ و تشخیص درست بود.
فتوحی در بخش دیگری از سخنانش یادآور شد: محمد قهرمان با این روش به ظرایف بسیاری دست یافت. برخی از این نکات را پیشنهاد می‌داد و دسته‌بندی می‌کرد. این ساختار پیشنهادی، حاصل عمری پژوهش خستگی‌ناپذیر بود. قهرمان مانند بسیاری از بزرگان، عمری را وقف تصحیح متون و خدمت به شعر فارسی کرد.
این استاد دانشگاه بیان کرد: قهرمان درباره تطور و انحطاط سبک هندی نیز بسیار بااحتیاط سخن می‌گفت. در حالی که زندگی‌اش را وقف دفاع از این سبک کرده بود، از واژه انحطاط صرفه‌جویی می‌کرد. شاید این احتیاط ناشی از سیطره گفتمان فصاحت قدمایی بود که به صدایی چون اخوان ثالث مشروعیت می‌بخشید و در برابر آن، سبک هندی را صدایی مبتذل می‌انگاشت. اما قهرمان می‌خواست با عمل خود نشان دهد که این سبک، ارزشمند است.
فتوحی عنوان کرد: محمد قهرمان به‌شدت با ترکیب «سبک هندی» مخالف بود. از نظر او این اصطلاح، بی‌معنا و جعلی بود. البته دوستانی از اصفهان بر کاربرد آن اصرار داشتند، اما به باور من، سبک هندی حاصل تلاقی دو نگاه زیباشناختی و زبانی در فرهنگ فارسی است. فصاحت ایرانی دربرابر ابهام هندی قرار دارد و آنچه سبک هندی نام گرفته، نتیجه همین تلاقی است.
در بخش دیگری از این سخنرانی، وی با بیان انتقاداتی نسبت به نگاه غالب به «سبک هندی» و دوره صفویه تصریح کرد: ما هنوز از ترکیبی چون «انحطاط صفوی» استفاده می‌کنیم، درحالی‌که این دوره سرشار از تجربه‌های زبانی و زیباشناختی منحصر‌به‌فرد بوده است. در همین زمان، شعر عرفی شیرازی در دربار عثمانی به ترکی تدریس می‌شد و دیوان‌هایی از ایران تا ترکیه منتشر می‌شدند.
این عضو هیئت‌علمی تأکید کرد: در دوره صفویه زبان کوچه و بازار، لهجه‌های ایرانی و اصطلاحات محلی وارد شعر شدند؛ اتفاقی که برای مثال در شعر طغرای مشهدی به‌خوبی دیده می‌شود؛ طغرای مشهدی اصطلاحات کوچه‌بازاری شهرش را وارد شعر کرده بود و قهرمان از این بابت آزرده بود، اما باید در نظر گرفت که این زبان روزمره، بخشی از تجربه زیسته ایرانیان است و نمی‌توان آن را از پیکره شعر فارسی جدا کرد.
فتوحی با اشاره به ضرورت تدوین نظریه‌های زیباشناسی در تاریخ شعر فارسی افزود: در شعر سبک هندی، شاعر با نگاهی اتمیستی به اشیا نگاه می‌کند، انگار میکروسکوپی برداشته و جزئیات را با ظرافت ثبت می‌کند؛ برای مثال، در شعری از طالب آمولی، مو و مژه و نور و تخیل، همگی در ترکیبی پیچیده به تصویر کشیده می‌شوند؛ این یک دستگاه جمال‌شناسی غنی است که می‌تواند مبنای یک نظریه زیباشناسی باشد.
وی تصریح کرد: اگر ما بتوانیم تاریخ فکر ایرانی را در شعر ثبت کنیم و با نگاهی فلسفی، نه صرفاً توصیفی، به متون ادبی بنگریم، صاحب نظریه ادبی خواهیم شد. اما امروز، نه‌فقط قهرمان که بسیاری دیگر هم به دلیل غیبت چارچوب‌های نظری، از ورود به این عرصه اجتناب می‌کنند.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: باید تاریخ ادبیات و زیباشناسی خود را بدون تعصب بنویسیم؛ نه با حب به شعر عرفانی یا انزجار از سبک هندی. قهرمان در مقام کسی که با نهایت دقت با متون مواجه می‌شد، باید الهام‌بخش رویکردی نظری باشد که جای خالی‌اش در جامعه ما همچنان احساس می‌شود.
صائب تبریزی نابغه‌ای بی‌نظیر در مضمون‌پردازی است
سعید شفیعیون، عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان، در سخنانی با اشاره به اهمیت سبک هندی در شعر فارسی اظهار کرد: برای من که به‌اصطلاح «ابجدخوان» این سبک هستم، سبک هندی همواره زنده است. متأسفانه تاکنون توفیق دیدار با استاد را نداشتم، اما به هر حال ما خود را فرزندان معنوی ایشان می‌دانیم.
وی ادامه داد: گاهی فکر می‌کنم اگر ایشان و مرحومان دیگری در این مسیر نبودند، شاید باید نسل‌ها تلاش می‌کردیم تا به جایگاهی که اکنون در آن هستیم، برسیم. یک نفر به‌تنهایی کاری را انجام داده که چندین دانشگاه و پژوهشگاه باید برای آن تلاش می‌کردند. امروز اگر وضعیت دانشگاه‌ها و پژوهش‌ها را مقایسه کنیم، درمی‌یابیم چه بزرگانی داشته‌ایم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان تأکید کرد: هدف من اشاره به خام‌دانی و دانش وسیع این مرد بزرگ است. جدا از مرتبه والای شاعری ایشان که هم در حوزه سبک هندی و هم در جایگاه شعر تربت‌محور مقامی بلند دارند، باید بار‌ها از او سخن گفت.
شفیعیون با اشاره به اهدای جایزه‌ای در حوزه سبک هندی گفت: این جایزه اتفاقی بسیار مهم است، استاد فتوحی مفصل درباره مظلومیت این سبک سخن گفته‌اند و من ادامه می‌دهم. این جایزه به‌زعم من نقطه ثقل و اتکایی برای توجه دوباره به ضرورت‌های تاریخی و فرهنگی ماست.
وی یاد استاد نجیب مایل هروی را نیز گرامی داشت و افزود: روزی با ایشان درد دل می‌کردیم که چرا از بخش فرهنگی جدا شدیم. او گلایه داشت که ما به تعبیر خود، یکدیگر را نفی می‌کنیم. متأسفانه در فضای مجازی افرادی هستند که در جایگاه نقد شعر قرار می‌گیرند در حالی که از وزن‌کشی شاعران آگاهی ندارند. باوجود تلاش‌هایی از سوی بزرگانی مانند امیری فیروزکوهی و استاد قهرمان که یک‌تنه دیوان را با بسته‌بندی مناسب برای مخاطب امروزی نوشت، همچنان این خلأ حس می‌شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: صائب تبریزی نابغه‌ای بی‌نظیر بود که ذهنی یکپارچه داشت و می‌توانست از زوایای مختلف به یک پدیده نگاه کند. نزدیک به ۱۰۰ هزار بیت به او نسبت داده شده و منتخباتی از دیوان او توسط خود صائب و شاگردانش فراهم آمده است.
شفیعیون افزود: شعر در سبک هندی برخلاف دیگر سبک‌ها، شعری عمودی و تک‌محور نیست. وظیفه شاعری در این سبک متفاوت است؛ بنابراین باید افق انتظارات خود را نسبت به این سبک تغییر دهیم. در دوره خود، ذائقه‌ای شکل گرفته بود که این سبک را درک می‌کرد، اما با گذر زمان، جریان‌هایی به‌وجود آمدند که خواستند ریشه‌های این سبک را بزنند.
وی با اشاره به اینکه در برخی محافل، به‌طور دانسته، بت‌های سبک هندی را هدف می‌گیرند، بیان کرد: نتیجه این دشمنی هنوز در فضای دانشگاهی ما مشهود است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان خاطرنشان کرد: بسیاری از شاعران این دوره نمی‌خواستند تنها به ارجاع‌های شعری بسنده کنند، بلکه از زاویه مضمون‌پردازی و خیال، جهان تازه‌ای آفریدند. اگرچه برخی ابیات ممکن است اغراق‌آمیز به‌نظر برسند، اما قوه تخیل آن‌ها بسیار بالاست.
یادی از محمد قهرمان و روند شکل‌گیری جایزه‌ای به نام او
سپس سلمان ساکت، با اشاره به ورود استاد قهرمان به دانشگاه فردوسی بیان کرد: آن‌قدر سخن گفته شد که مجالی برای تفصیل نماند؛ تنها سه نکته کوتاه را به‌عنوان ادای دین به ساحت استاد محمد قهرمان عرض می‌کنم. نخست آنکه استاد قهرمان فعالیت حرفه‌ای خود را نه در دانشگاه، بلکه در بانک عمران آغاز کرد. در همان سال‌ها بود که استاد علی‌اکبر فیاض، بنیان‌گذار دانشکده ادبیات، قهرمان را در انجمن ادبی فرخ شناخت، به استعدادش پی برد و او را دعوت کرد تا به دانشکده ادبیات منتقل شود. او مسئولیت کتابخانه دانشکده را با خیالی آسوده به قهرمان سپرد؛ چه گوهرشناسی بود!
وی ادامه داد: نکته دوم، اهمیت انجمن ادبی قهرمان است؛ انجمنی که به همت او و جمعی از دوستانش در اواخر سال ۱۳۳۹ یا اوایل ۱۳۴۰ راه‌اندازی شد و سه‌شنبه‌ها در خانه‌اش میزبان شاعران و اهل ادب بود. این حلقه چنان اهمیتی یافت که استاد شفیعی کدکنی نیز بعد‌ها به آن اشاره کرده است. خوشبختانه، این سنت فرهنگی اکنون با همراهی شاعران جوان، همچنان پابرجاست.
این استادیار دانشگاه فردوسی مشهد تأکید کرد: سومین نکته، برجستگی قهرمان در سرودن شعر محلی است. او از سال ۱۳۲۴ به این عرصه وارد شد، اما تا زمانی که زنده‌یاد ملک‌الشعرای بهار بر اهمیت آن تأکید نکرد، چندان جدی‌اش نگرفت. از آن پس، شعر محلی به بخشی جدی از راهبرد‌های شعری او بدل شد، به‌ویژه در قالب غزل، که نامش را ماندگار کرد.
در بخش دیگری از سخنانش، سلمان ساکت به سابقه و روند شکل‌گیری جایزه ادبی محمد قهرمان پرداخت و گفت: سنگ بنای این جایزه در سال ۱۳۹۴، هم‌زمان با اهدای کتابخانه شخصی استاد قهرمان گذاشته شد. در سال ۱۳۹۶ و طی یک نشست خبری، آیین‌نامه‌ای را که پس از مشورت با استادان برجسته تدوین شده و به تأیید خانواده استاد هم رسیده بود، اعلام کردیم.
وی ادامه داد: نخستین دوره جایزه در سال ۱۳۹۷ و دومین دوره در سال ۱۳۹۸ برگزار شد. اما تصمیم گرفتیم جایزه را به شکل دوسالانه ادامه دهیم تا فرصت کافی برای پژوهشگران فراهم باشد. از آن سال، بخشی ویژه نیز به پژوهش‌های مرتبط با سبک هندی و زندگی و آثار محمد قهرمان اختصاص یافت. در همه ادوار، جنبه آموزشی نیز لحاظ شد و همراه با جایزه، دو یا سه سخنرانی علمی برگزار کردیم؛ همچون امسال که دکتر فتوحی، دکتر شفیعیون همراهی کردند. ما باور داریم همان‌طور که خانه قهرمان، دانشکده ادبیات واقعی مشهد بود، این محفل نیز باید بستری برای تشویق و آموزش دانشجویان و پژوهشگران باشد.
این استاد دانشگاه با ابراز اندوه از غیبت یکی از ارکان اصلی این جایزه تصریح کرد: دوره پنجم برای ما با اندوهی همراه بود، چراکه زنده‌یاد دکتر محمدرضا راشد محصل، یاور همیشگی این جایزه، دیگر در میان ما نیست.
تقدیر از دو اثر پژوهشی در پنجمین دوره جایزه استاد محمد قهرمان
در پایان این نشست، از دو اثر درخشان پژوهشی در حوزه زبان و ادبیات فارسی به‌عنوان آثار شایسته تقدیر پنجمین دوره جایزه ادبی استاد محمد قهرمان یاد شد:
۱. کتاب «موهبت عُظمى و عَطیّة کُبرى»، اثر مهم و کمترشناخته‌شده‌ای از سراج‌الدین خان آرزو، با تصحیح و تحقیق دکتر مهدی رحیم‌پور
۲. کتاب «بلاغت تاریخ‌نگاری در ایران عصر صفوی» نوشته حمزه کفاش
این آثار به دلیل نگاه تحلیلی، استناد دقیق و احیای بخشی از میراث فکری ایران، مورد تحسین هیئت داوران قرار گرفتند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
