نگاهی به ظرافت‌‌های دعای عرفه در گفت‌وگو با حجتالاسلام علی شفیعی
نهم ذی‌الحجه، یعنی یک روز پیش از عید قربان، روز عرفه شناخته می‌شود. روز عرفه، روز آغاز مناسک حج است و حج‌گزاران در این روز در صحرای عرفات گردهم می‌آیند و ضمن دعا و استغفار، به‌علت توفیق در ادای فریضه مهم حج شکرگزاری می‌کنند.
علی قدیری | شهرآرانیوز؛ نهم ذی‌الحجه، یعنی یک روز پیش از عید قربان، روز عرفه شناخته می‌شود. روز عرفه، روز آغاز مناسک حج است و حج‌گزاران در این روز در صحرای عرفات گردهم می‌آیند و ضمن دعا و استغفار، به‌خاطر توفیق در ادای فریضه مهم حج شکرگزاری می‌کنند.
اما یکی از رخداد‌های مهمی که امسال تحت‌تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار گرفته و تعطیل شده است، مراسم حج است. چنین اتفاقی بی‌سابقه است، اما به‌ناگزیر در وضعیت استثنایی ویروسی، راهی جز آن وجود ندارد و مشتاقان خانه خدا ناگزیرند تا عادی شدن شرایط، صبر پیشه کنند. در روز عرفه، آن‌هایی که پیش از وضعیت کرونا نیز از حضور در عرفات محروم بودند، می‌کوشیدند به‌طریقی از این روز پرفیض، بهره‌مند شوند.
یکی از اعمال مهم توصیه شده در این روز، خواندن دعای عرفه منسوب به امام‌حسین (ع) است، با این حال به‌نظر می‌رسد که حتی برگزاری مراسم دعای روز عرفه برای مهجوران سرزمین وحی نیز در وضعیت کنونی و به‌سبب جولان ویروس کرونا در عرصه‌های عمومی، همانند سال‌های گذشته با گردهم‌آیی مشتاقان، میسر نیست یا حداقل دشوار است. با وجود آنکه رئیس‌جمهور در ستاد ملی مقابله با کرونا از برگزاری مراسم روز عرفه ضمن رعایت پروتکل‌های بهداشتی به‌صورت باشکوه در مساجد و محافل مذهبی خبر داده، البته این تصمیم شخصی به افراد واگذار خواهد شد که درکنار دیگران و در اجتماعات مذهبی، مراسم این روز را برگزار کنند یا در خلوت خویشتن. اما به‌دور از این حواشی که گاه رنگ‌وبوی سیاسی از آن به مشام می‌رسد، اصل موضوع در روز عرفه، بزرگداشت آن به‌نحو احسن است؛ یعنی پیروی از توصیه‌های روایی برای هرچه بیشتر قدر دانستن این روز با اعمالی نظیر روزه، صدقه و خواندن دعای عرفه منسوب‌به امام‌حسین (ع).
برای تأمل بیشتر درباره روز و دعای عرفه منسوب‌به امام‌حسین (ع) و چگونگی جلوه آن در وضعیت بحرانی کرونا، به‌سراغ حجتالاسلام علی شفیعی، مدیرگروه و عضو هیئت‌علمی گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی، رفته‌ایم. شفیعی از سال ۶۳ به حوزه علمیه وارد شده است و سابقه تحصیل در حوزه‌های علمیه قوچان، مشهد و قم را دارد و سطوح ۲ و ۳ را در حوزه علمیه قم گذرانده است. اکنون نیز دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق و مشغول تدوین رساله است.
در کارنامه علمی‌اجرایی وی سوابق مختلفی نظیر مدیریت دفتر پژوهش پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (از سال۸۲ تا ۹۱)، عضویت هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (پژوهشکده فقه و حقوق از سال۸۵ تا ۹۱ و پژوهشکده اسلام تمدّنی از سال۹۱ تاکنون)، معاونت اجرایی دانشنامه امام‌خمینی (ره) (از سال ۹۰ تا ۹۱) و عضو هیئت‌امنای مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد (از سال ۹۶ تاکنون) دیده می‌شود. ازجمله آثار او نیز می‌توان به کتاب‌های «نظریه‌پردازی در فقه و اصول» و «فقه مقارن؛ گونه‌شناسی، مبناشناسی و تطورات تاریخی» و مقالات «رویکرد‌ها و روش‌های اصول فقه در نگاهی تحلیلی، جستار‌های فقهی و اصولی»، «درآمدی بر مبانی و آسیب‌شناسی رویکرد‌ها و روش‌های اصول فقه، جستار‌های فقهی و اصولی» و «درآمدی بر نظریه در فقه (مفهوم‌شناسی و ظرفیت‌شناسی)، جستار‌های فقهی و اصولی» اشاره کرد. مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید.
در زیست مومنانه، روز‌های مشخصی را بنا به توصیه‌بزرگان دین، به خواندن دعا‌های خاص اختصاص می‌دهیم. خواندن دعای عرفه در روز عرفه، یکی از نمونه‌های مهم در این راستاست. اساسا دعا و نیایش در زندگی بشر چه جایگاهی دارد؟ شاید در زندگی گذشته و پیشامدرن انسان، این پرسش چندان مطرح نبود، اما در زندگی ماشینی و مدرن انسان امروز، این پرسش مطرح می‌شود که دعا و نیایش چه کارکردی در زندگی بشر می‌تواند داشته باشد و چرا باید زمان درخورتوجهی از زندگی روزمره را به آن اختصاص داد؟
تردیدی وجود ندارد که انسان نیازمند گونه‌ای ارتباط با آسمان و ارتباطی بیرون از خویشتن است. انسان‌ها هرقدر هم پیشرفت کنند، زندگی توسعه‌یافته‌ای داشته باشند و توانمندی‌هایشان افزایش پیدا کرده باشد، بازهم رنج‌ها و پریشان‌حالی‌هایی دارند که فقط با مقوله‌ای مثل دعا در آموزه‌های دینی و اندیشه‌های شیعی، می‌توان آن را جبران کرد. معتقدم که انسان امروز، نیازش به بیرون از خود و نیازش به آسمان حتی بیش از انسان گذشته است و این موضوع دلایل متعددی دارد. در جهان معاصر و در زیست انسانی امروز، انسان سلطه بسیار فراوانی بر جهان پیدا کرده و به‌عبارتی بیش از پیشینیان، جهان را به تسخیر خود درآورده است و این در عین حال که امری درخورتوجه است، ازسوی دیگر انسان را به‌سمت نوعی الوهیت سوق می‌دهد. برای آنکه این اتفاق مدیریت شود، به‌گمان من دعا و مخصوصا دعای عرفه، روش خوبی است برای آنکه انسان همیشه بداند و متوجه باشد هرقدر هم که جهان را به‌تسخیر خود درآورد و مدیریت کامل‌تری بر آن اعمال کند، بازهم باید احساس کند نیازمند موجودی فراتر، عظیم‌تر و عزیزتر از خود است.
نکته دیگر آنکه انسان به همان اندازه که پیشرفت کرده، رنج‌هایش نیز نسبت‌به گذشته بیشتر شده است. رنج انسان گذشته، بیشتر رنجی فیزیکی بود، اما رنج انسان امروز، بیشتر روحی و از جنس معناست و به‌همین دلیل انسان معاصر، بیش از انسان گذشته نیازمند آشنایی و آشتی با دعا و نیایش است و دعای عرفه به دلیل مضامینی که دارد، اتفاقا یکی از متن‌های بسیار خوبی است که می‌تواند برای این دو دغدغه یعنی کنترل انسان و پاسخ‌گویی به رنج‌های درونی و روحی وی، راهگشا باشد.
مشهورترین قول‌ها، دعای عرفه را گفت‌وگوی امام‌حسین (ع) با خداوند می‌دانند، با این حال برای رعایت احتیاط، بازهم آن را منسوب‌به امام معرفی می‌کنند. همچنین درباره زمان این دعا میان متخصصان دینی اتفاق نظر وجود ندارد. درباره سندیت دعای عرفه چه می‌دانیم؟ این مهم در پیوند با بلاغت درخورتوجه این دعا چگونه بررسی‌شد‌نی است؟
درباره سندشناسی دعای عرفه باید گفت که این دعا محصول قرن هفتم هجری است. در بسیاری از منابع، نوشته‌اند دعای منسوب‌به امام‌حسین (ع). نخستین‌بار هم دعا در کتاب الإقبالُ بالأعمالِ مرحوم سیدبن‌طاووس آمده و بعد‌ها در کتاب‌های دیگر نظیر کتاب زادالمعاد مرحوم مجلسی نقل شده است. درباره زیبایی‌شناسی دعا هم باید گفت که موسیقی خاصی در دعا موجود است که خواندن و پیگیری آن را برای فرد بسیار جذاب می‌کند. تنوع واژگانی از دیگر نکات برجسته دعای عرفه است.
بسیاری از ادعیه مهم و صاحب جایگاه درمیان مسلمانان و خاصه شیعیان، یک گفت‌وگوی عارفانه و عاشقانه دونفره میان بنده و معبود است. در فراز‌های مختلف دعای عرفه نیز به‌همین ترتیب، از ضمیر مفرد و متکلم‌وحده استفاده شده است، با این حال این ادعیه ازجمله دعای عرفه، بیشتر به‌صورت جمعی خوانده می‌شود. علت آن چیست؟
تمام فراز‌های دعای عرفه و مضامین آن همانند بسیاری از دعا‌های دیگر همان‌طور که اشاره شد، تداعی‌کننده یک ارتباط دونفره بسیار خصوصی است و مضامین آن بسیار شخصی‌شده است. علت آن هم این است که دعا ذاتا زاییده نیاز فرد است و قرار است دغدغه‌ها و رنج‌های شخصی انسان را به آسمان منتقل کند. گمان من این است که نه‌فقط دعا و نیایش بلکه مقولات عبادی، هویت و ماهیتشان بیش از آنکه جمعی و اجتماعی باشد، کاملا فردی است. به‌عنوان مثال عباداتی نظیر نماز هم که از واجبات دینی ماست، بیشتر تشریح شده‌اند تا نیازها، دغدغه‌ها و مشکلات فردی ما را بتوانند درمان کنند. در دعا و نیایش این ویژگی بیش از سایر اعمال محسوس است؛ چون بعید است که انسان‌ها رنج‌های درونی‌شان، مشترک باشد. انسان‌ها با تجربه زیسته و اولویت‌بندی‌های متفاوت، رنج‌های درونی متفاوتی دارند و به همین دلیل زبان ادعیه، یک زبان کاملا خصوصی است. در همین دعای عرفه، ادبیاتی که امام (ع) به‌کار می‌برند، یک ادبیات کاملا شخصی‌شده است؛ «اَللّهُمَّ اجْعَلْنى اَخْشاکَ کَانّى أَراکَ وَاَسْعِدْنى بِتَقویکَ وَلا تُشْقِنى بِمَعْصِیَتِکَ». امام (ع) کاملا فردی سخن می‌گویند. ظرفیتی که امام (ع) در این دعا مطرح می‌کنند، «خدایا چنانم کن که از تو بترسم، گویا که تو را می‌بینم و با پرهیزگارى مرا خوشبخت گردان و به نافرمانی‌ات بدبختم مکن»، به‌گونه‌ای است که همه انسان‌ها همچون ایشان این ظرفیت را ندارند که در پیشگاه خداوند، احساس حضور و درنتیجه خود را کنترل کنند. این‌ها نشان می‌دهد که دعا مقوله‌ای است که بیش از آنکه یک آیین باشد و یک منسک و امر اجتماعی تلقی شود، یک امر شخصی و فردی است و کاملا با ساحت خصوصی انسان مرتبط است.
اما اینکه چرا ما ادعیه را به‌صورت فردی نمی‌خوانیم، حکایت دیگر رفتار‌های دینی‌مان است که دچار سوء‌رفتار‌هایی شده‌ایم. به‌گمان من امروز دعا کارکرد ویژه خودش را در زندگی بسیاری از ما از دست داده است؛ چون بیشتر شنوندگان دعا هستیم. ما به‌صف می‌نشینیم، فردی دعا را می‌خواند و ممکن است درک کمتری از مفاهیم دعا داشته باشیم و بدانیم که اساسا آن دعا از چه سخن می‌گوید، درحالی‌که اگر شخصی هم شود، خواننده بر تک‌تک گزاره‌های آن دقیق و متوجه می‌شود که به خداوند چه می‌گوید و از او چه می‌خواهد. اتفاقا یکی از خدمات مقوله کرونا به ما در ساحت دین‌داری، این است که پاره‌ای از رفتار‌های دینی را اگر بعضا نادرست باشد می‌تواند اصلاح کند. ما می‌توانیم حتی بدون حضور در یک جمع، بنشینیم و دعای عرفه را با مضامین عالی آن که مبتنی بر یک گفت‌وگوی دونفره شخصی است، بخوانیم و درک کنیم. اما گاهی با رفتار نادرست و عدم لحاظ شرایط احتمال دارد شنوندگان و آن‌هایی را که رنج روحی دارند و می‌خواهند با این دعا ارتباط درونی برقرار کنند، از درک درست و تجربه معنوی صحیح، محروم کنیم.
دعای عرفه در فراز‌های مختلف، مشتمل بر مضامین ارزشمندی است؛ از آموزه‌های اخلاقی و عرفانی و شناخت صفات پروردگار متعال گرفته تا اقرار به گناه و توبه و تجدیدعهد و توجه به منزل آخرت. مهم‌ترین نکات استخراج‌پذیر در این دعاچیست؟
دعای عرفه سه نکته برجسته دارد که باید به آن توجه ویژه کرد. بحث خداشناسی و نقش خداوند در آفرینش و تداوم حیات و آغاز و پایان زیست انسانی، نخستین نکته در این دعاست. نکته دوم، انسان‌شناسی در دعای عرفه است. در این دعا، ما با نیازمندی‌ها، توانمندی‌ها، اخلاق و رفتار‌های انسانی آشنا می‌شویم و هویت و ماهیت روحی و جسمی می‌کنیم و درنهایت نکته سوم در دعای عرفه، دین‌شناسی است که مخصوصا امام‌حسین (ع) ذیل آن به بحث بصیرت در دین، اشاره می‌کنند.
یکی از بخش‌های درخورتوجه دعای عرفه، یادآوری نعمات خداوند و شکرگزاری بابت آن‌هاست؛ ازجمله شکرگزاری برای صحت جسم و جان. ترجمان این بخش از دعای عرفه در شرایط کرونایی امروز چیست و چگونه می‌توان امانت سلامتی را پاس داشت؟
در این دعا هم به بحث سلامت در دین و هم به بحث سلامت جسم اشاره می‌شود. امام‌حسین (ع) هم به‌خاطر جسم سالم در این دعا از خداوند شکرگزاری می‌کند و هم از او می‌خواهد که دینش را سالم نگاه دارد. در هر دو مقوله، امام (ع) این نکته را به ما یادآوری می‌کنند که ما همان اندازه که موظفیم به سلامت در دینمان بپردازیم، به همان اندازه وظیفه داریم که از جسمی که خداوند تبارک‌وتعالی در اختیارمان قرار داده است، محافظت کنیم. به‌نظر من، دعوت عمومی از مردم برای حضور در مراسم‌ها در شرایط فعلی در وهله نخست نشان از ناتوانی در درک درست از آموزه‌های دینی و در وهله بعد، نشان از آن است که حاضر نیستند بپذیرند که جان انسان‌ها مقدم بر هر چیزی است.
تأخیر در برگزاری نماز‌های جمعه و جماعت یا تأخیر در حضور در اماکن مذهبی، آیین‌ها و مناسک، جبران‌شدنی و بازگشت‌پذیر است، اما اگر جان یک انسان به‌دلیل دعوت به حضور در مناسک و آیین‌ها تهدید شود، دیگر جبران‌شدنی نیست. به‌همین دلیل اتفاقا مضامین دعای عرفه در شرایط کنونی، می‌تواند به ما کمک کند به‌جای آنکه مردم را به حضور در عرصه عمومی‌ای دعوت کنیم که احتمالا برای جان و جسمشان خطرناک است، از آن‌ها بخواهیم در منزل بمانند و ادعیه توصیه‌شده را بخوانند تا سپاسگزاری‌ای که امام‌حسین (ع) هم به‌دلیل جسم سالمی که خداوند به ایشان داده است و هم به‌دلیل دین سالمی که از خداوند طلب می‌کند، تأمین شود و فضای بحرانی کنونی نیز مدیریت شود. در شرایط بحرانی فعلی نباید برگزاری دعای عرفه و دیگر مناسک را مستمسکی قرار دهیم برای دعوت حضور مردم در فضا‌های عمومی، آن‌هم در شرایطی که بسیاری از بزرگان پذیرفته‌اند می‌توان این مراسم را در منزل و فضای خصوصی به‌جا آورد.
بیشتر بخوانید:
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
