نگاهی به آیین‌هایی که در گذشته به مناسبت عید غدیر در حرم امام رضا(ع) برگزار می‌شد

رضا سلیمان نوری | شهرآرانیوز؛ عید غدیر برای شیعیان جهان جایگاهی بس رفیع دارد و آنان در تلاش هستند تا به هر نحوی که شده است، این روز را گرامی بدارند. بر همین اساس در جای‌ جای ایران آیین‌ها و برنامه‌های ویژه‌ای در شب و روز این عید بزرگ برگزار می‌شود. آیین‌هایی که از یک دورهمی ساده خانوادگی و دیدار سادات محل آغاز شده و به برگزاری اجتماعات بزرگ چندده‌ هزارنفری ختم می‌شود.

در این بین آیین‌های عید غدیر در مشهد مقدس به‌واسطه وجود مضجع شریف رضوی، حال‌وهوای دیگری دارد. به‌عبارت بهتر، علاوه بر آیین‌هایی که به‌طور معمول در بین خانواده‌ها و با محوریت سادات برگزار می‌شود، در مساجد و تکایای محوری هر محله هم در شب عید برنامه‌های ویژه‌ای برگزار می‌شود، به نحوی که می‌توان مدعی شد که محله و خیابانی در مشهد نیست که شب عید غدیر در آن جشن و سروری نباشد.

 

با این مقدمه به‌طور حتم سؤالی که در ذهن هر خواننده‌ای مطرح می‌شود، این است که وقتی در شهر مردم این‌گونه سالروز انتخاب حضرت علی (ع) را به جانشینی پیامبر مکرم اسلام (ص) گرامی می‌دارند، در مجموعه حرم مطهر رضوی چه برنامه‌ها و آیین‌هایی برای گرامیداشت این روز برگزار می‌شود. در ادامه آیین‌های رضوی در گرامیداشت عید بزرگ علوی را با هم مرور می‌کنیم:

 

یکی از نماد‌های جشن و شادمانی چراغانی است. این امر در قدیم که برق نبوده، با استفاده از شمع، چراغ‌های پیه‌سوز و سپس نفتی صورت می‌گرفته است و از زمانی هم که حرم مطهر دارای سیستم روشنایی با استفاده از نیروی برق شد، این امر با به‌کارگیری ریسه‌های بزرگ لامپ‌های رنگی در صحن‌های مختلف و البته روشن کردن تمامی چراغ‌ها و چلچراغ‌های داخل رواق‌های کوچک و بزرگ حرم مطهر رضوی به سرانجام می‌رسد.

 

در کل چراغانی کامل حرم مطهر رضوی تنها در ۱۳ روز سال رخ می‌دهد؛ ۱۷ ربیع‌الاول ولادت پیامبر بزرگوار اسلام (ص)، ۸ ربیع‌الثانی ولادت امام عسکری (ع)، ۲۰ جمادی‌الثانی ولادت حضرت زهرا (س)، ۲ رجب ولادت امام هادی (ع)، ۱۰ رجب ولادت حضرت جوادالائمه (ع)، ۱۳ رجب ولادت حضرت علی (ع)، ۳ شعبان ولادت امام حسین (ع)، ۱۵ شعبان ولادت منجی بشریت، حضرت مهدی (عج)، ۱۵ رمضان ولادت امام حسن مجتبی (ع) و ۱۱ ذی‌القعده ولادت امام رضا (ع) روز‌های تولدی هستند که مجموعه حرم مطهر رضوی بدان مناسبت‌ها چراغانی می‌شود.

 

علاوه بر این‌ها در ۳ روز ۲۷ رجب مبعث حضرت رسول اکرم (ص)، ۱۰ ذی‌الحجه عید سعید قربان و ۱۸ ذی‌الحجه عید سعید غدیر نیز این مهم صورت می‌گیرد و بر این اساس باید عید غدیر را یکی از روز‌های خاص و ویژه‌ای دانست که در آن سرتاسر حرم رضوی نورباران است.

 

 

شنیدن صدای نقاره‌خانه حرم امام رضا (ع) بیانگر فرارسیدن لحظاتی ناب و روحانی است. این لحظات می‌تواند بیانگر نزدیک شدن ساعت نماز یا شفا یافتن بیمار و صدالبته ورود به روزی خاص، چون عید غدیر باشد. نواختن نقاره از زمان‎هاى قدیم در آستان مقدس امام رضا (ع) معمول بوده است.

نقاره به‌صورت معمول ۲ نوبت پیش از طلوع و غروب آفتاب (به غیر از ایام سوگواری و ماه‌های محرم و صفر) در ۲۰ دقیقه نواخته می‌شود. در اعیادی، چون تولد معصومان (ع) و عید غدیر هم علاوه بر نوبت‌های معمول ۲ یا ۳ نوبت به‌ترتیب یک‌ساعت بعد از غروب و یک‌ساعت بعد از طلوع آفتاب نقاره‌نوازی می‌شود. البته نواختن نقاره به هنگام تحویل سال هم سنتی کهن است. اینکه این رسم از چه زمانى آغاز شده و به‌صورت یک سنت درآمده است، معلوم نیست. نه نویسندگان درباره آن چیزى نوشته‎اند و نه اسناد و مدارک موجود در حرم مطهر چیزى را نشان مى‎دهد، اما از نشانه‎هاى تاریخى چنین برمى‎آید که در قرن دهم نواختن نقاره معمول بوده است.

در روزگاران پیشین استفاده از شیپور و نقاره در دربار شاهان معمول بوده است و هر بامداد و شبانگاه در کاخ‎ها و محل هاى اقامت حاکمان و امیران در شهر‌ها و بیابان‎ها نقاره مى‎زده‌اند و مردم را احضار یا مرخص مى‎کرده‌اند و طبل نواختن و شیپور زدن نشان حاکمیت و اقتدار شاهان به شمار می‎رفته است.

در ایران نواختن طبل و نقاره تا زمان قاجاریه ادامه داشت و حاکمان هم در مراکز استان‎ها به هنگام معینى از آن استفاده مى‎کردند و در مناطق شرقى کشور حتى تا اوایل قرن حاضر نیز معمول بود.

اینکه چرا این شیوه در بارگاه امام رضا (ع) مرسوم شده، چه کسى آن را بنا نهاده و از چه زمانى این کار رواج یافته است، معلوم نیست و هرکس بر پایه ذوق و برداشت خود، براى آن انگیزه‎اى بیان مى‎کند.

بناى جدید و چشمگیر نقاره‎خانه، با ظرافت و شکوه خود، از دیدنى‎ترین بخش‎هاى حرم مطهر است که همگان را به اعجاب و تحسین وامى‎دارد. بناى نقاره‎خانه که سراسر از کاشى فیروزه‎اى است و پیرامون ایوان آن نرده‌کشى شده است، ۲ طبقه دارد؛ طبقه زیرین جاى گذاشتن طبل‎ها و شیپورهاست و طبقه دوم محل استقرار نوازندگان. نقاره‎زنان ۷ نفر هستند که ۳ نفرشان بر طبل مى‎کوبند و ۴ نفر در شیپور مى‎دمند. طبل‎ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان «کوس شادمانه» و هم‌نواز از شروع تا خاتمه با کرنا‌ها نواخته می‎شوند. درصورتی‌که کرنا‌ها ذکری دارند که سینه‌به‌سینه تا به امروز نقل شده و بدین شرح است:
دست اول: «سرنواز»، سردسته کرنانوازها، کرنا را به طرف گنبد حضرت به‌عنوان سلام می‎گیرد و می‎دمد: «سلطان دنیا و عقبی، علی‌بن‌موسی‌الرضا»
پس‌نوازان که تعداد آن‌ها ۴ نفر است، جواب می‎دهند:
«امام رضا»
سرنواز دوباره با سر کرنا به طرف گنبد حضرت اشاره می‎کند و چنین می‎نوازد: «امام رضا»
پس نوازان جواب می‎دهند: «غریب»
دست دوم: کرنای سرنواز ذکر می‎کند: «مولی مولی مولی، علی‌بن‌موسی‌الرضا»
پس‌نوازان جواب می‎دهند: «رضاجان»
سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد می‎گیرد و ذکر می‎کند: «یا امام غریب، یا امام رضا»
دست سوم: کرنای سرنواز ذکر می‎کند: «دوران دوران امام رضاست»
در این موقع طبال‎ها به‌عنوان شادی طبل‎های خود را به صدا درمی‎آورند. این طبل به «کوس شادمانه» معروف است.
سرنواز ذکر می‎کند: «دوران دوران امام رضا، دادرس بیچارگان»
پس‌نوازان پاسخ می‎دهند: «ای دادرس درماندگان»
موقعی که پس‌نوازان می‎خواهند کرنای خود را بر زمین بگذارند، سرنواز می‎گوید: «فریاد رس»

 

 

یکی دیگر از آیین‌های ویژه حرم مطهر رضوی مجلس سلام است. این آیین هرسال در روزهایی، چون ولادت پیامبراکرم (ص)، امام علی (ع)، امام مجتبی (ع)، امام حسین (ع)، امام رضا (ع)، حضرت مهدی (عج) و اعیاد مبعث و غدیر برپا می‌شود.
برای برگزاری این مراسم، تولیت وقت و عده‌ای از روحانیان، استاندار، رؤسای ادارات مهم دولتی، مقامات لشکری و کشوری استان و خادمان رسمی حرم مطهر رضوی در تالار تشریفات آستان دور هم جمع می‌شوند. پس از رسمی شدن مراسم، آیاتی از کلام‌ا... مجید توسط صدر الحفاظ آستان قدس رضوی قرائت می‌شود. سپس تمام حاضرانی که در محل مخصوص نشسته‌اند، بلند می‌شوند و با حالت احترام می‌ایستند.

 

رئیس اداره تشریفات نیز از روی تمثال منسوب به امام رضا (ع) که در صدر مجلس قرار دارد، پرده برمی‌دارد و حاضران با فرستادن صلوات همراهی‌اش می‌کنند. سپس خطیب آستان قدس خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای باری‌تعالی و درود بر حضرت ختمی‌مرتبت و ائمه اطهار (ع) و تجلیل نام مبارک حضرت رضا (ع) و تجلیل علت عید بودن آن روز به‌طور مثال تجلیل واقعه غدیر در روز عید غدیر قرائت می‌کند. این خطبه با ذکر نام رهبر معظم انقلاب و نایب‌التولیه وقت پایان می‌پذیرد. بعد از آن پرده روی تمثال مبارک قرار می‌گیرد و حضار می‌نشینند.

 

در مرحله بعد ملک‌الشعرای آستان قدس و گاهی هم یکی دیگر از محترمان شعرا و اهل منبر، اشعار و مدایحی به مناسبت آن روز و در این مورد خاص به مناسبت روز عید غدیر می‌خواند و مجلس با صرف چای و شربت و شیرینی تمام می‌شود. در پایان جشن نیز به هر یک از دعوت‌شدگان بسته‌ای نبات به‌عنوان تبرک اهدا می‌شود.

 

 

یکی دیگر از اقداماتی که برای گرامیداشت اعیاد مذهبی ازجمله روز عید غدیر در مجموعه حرم مطهر رضوی انجام می‌شود، تعویض روکش ضریح مطهر است. در این روز با تشریفات ویژه‌ای روکش ضریح مطهر که معمولا سبزرنگ است، تعویض می‌شود و روکش بسیار زیبا با گلدوزی‌ها و حواشی الوان که نشانه شادمانی است، روی ضریح کشیده می‌شود.

 

روکش ضریح مطهر از پارچه‌ای بسیار نفیس و از بهترین نوع مخمل گلدوزی می‌شود و ۵/۱۶ مترمربع است. روکش را افرادی که نذر کرده‌اند، از بهترین و نفیس‌ترین پارچه‌ها با تریینات و گلدوزی‌های بسیار زیبا برای روی ضریح مطهر تهیه و اهدا می‌نمایند. هم‌زمان با تعویض روکش ضریح مطهر، گل‌های روی ضریح مطهر حضرت رضا (ع) هم توسط سرکشیک خدام حرم مطهر تعویض و گل‌های تازه جایگزین می‌شود. این گل‌ها که در گلدان‌های فلزی با روکش طلایی قرار دارند، مرغوب‌ترین انواع گل‌ها هستند که متخصصان پرسابقه و باسلیقه در فن گل‌آرایی سازمان باغات آستان قدس رضوی آن‌ها را آماده می‌کنند و به حرم مطهر منتقل می‌شود.

 

گل‌های استفاده‌شده روی ضریح مطهر از انواع شاخه بریده شامل گلایل، مریم، میخک، رز، ژرورا، مارگریت و زنبق انتخاب می‌شود. این گل‌ها بسیار مقاوم و زیبا هستند و در مدت ۲۴ ساعت باوجود ازدحام جمعیت و گرمای بالای ضریح مطهر، باطراوت باقی می‌مانند. گل‌های تعویض‌شده بعد از بسته‌بندی صبح زود در رواق غدیر واقع در صحن غدیر در مراسمی با تلاوت قرآن کریم و ذکر توسل به ائمه اطهار (ع) در میان زائران توزیع می‌شود. هم‌زمان با این تغییر ظاهر در ضریح مطهر رضوی، پرچم بالای گنبد نیز به نشانه جشن با پرچمی به رنگ سبز که نشانه خاندان پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) است، تعویض می‌شود.

 

 

آیین خلعت‌پوشی هم از آن دسته آیین‌های رضوی خاص اعیاد مهم است که در سال‌های اخیر کم‌رنگ شده است، اما اگر شرایط زمانی و مکانی فراهم باشد، در روزهایی، چون عید غدیر و تولد حضرت امام رضا (ع) به اجرا گذاشته می‌شود. خلعت، لباسی است که پادشاهان و بزرگان به زیردستان می‌بخشیدند یا در انتصاب اشخاص به مقامات مملکتی، با تشریفاتی به آنان می‌پوشاندند.

 

تشریفات اهدای این نوع لباس به‌عنوان آیین خلعت‌پوشی معروف شده است. مشخص نیست اهدای خلعت از چه زمانی در آستان قدس مرسوم شده است. قدیمی‌ترین سند در این‌باره مربوط به اهدای خلعت به شیخ محمد الحموی در زمان صفویان بوده است. وی که از عرفای روزگار خود بود، به قصد زیارت و طواف مرقد امام رضا (ع) به مشهد آمد. مدتی در مسجد جامع و حرم امام به موعظه پرداخت و از خزانه آستان قدس به دریافت خلعت فاخر سرافراز شد. با شکل‌گیری تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه، مراسم خلعت‌پوشی در حرم مطهر اجرا شد. خلعت به‌صورت نقدی و جنسی بود و به مناسبت‌های گوناگونی مانند اعیاد مذهبی از قبیل عید قربان، عید غدیر و تولد حضرت رضا (ع) به کارکنان و شخصیت‌هایی، چون حافظ، خطیب، صدرالحفّاظ، معرف قرآن، پیش‌نماز و مدرس یا به‌طور کلی به افرادی که مشاغل مذهبی داشتند، اهدا می‌شد.

 

از اواخر دوره صفوی هرسال یک دست از خلعت‌های فاخر دربار را برای متولی آستانه یا نایب او می‌فرستادند. روزی که خلعت توسط یکی از معتمدان پادشاهی واصل می‌شد، نقاره می‌زدند و متولیان و حکام و همه بزرگان و اعیان استقبال می‌کردند، علم‌ها و مصاحف منسوب به خط امامان را با رحل‌ها تا بیرون مشهد مقدس می‌بردند و در مهمان‌خانه حضرت غذا می‌خوردند. این خلعت‌ها که شامل لباده، بالاپوش، قبا، عبا، شال، کلاه، کفش، ارخالق، جبه و دارابی بود، از محل وجوهات نقدی یا نذورات یا موقوفاتی مانند موقوفه امام‌وردی خان تهیه می‌شده است. در ادوار مختلف علاوه بر کارکنانی که شغل مذهبی داشتند، گاه به کسانی که دارای مشاغل سیاسی بودند نیز خلعت می‌دادند.

در دوره قاجار اهدای خلعت در مراسمی که بیشتر در روز عید غدیر بوده، با نام مراسم خلعت‌پوشی برگزار می‌شده است. در این دوره اهدای خلعت گسترش بیشتری پیدا کرد که معمولا با دادن لقب و عنوان به افراد همراه بود و در مناسبت‌های مختلف از جمله فوت افراد یا در مراسم ازدواج، به کارکنان دفتری یا افراد نظامی و سیاسی نیز داده می‌شد و به‌طور عمده از جانب شاه وقت در هنگام انتصاب آن‌ها به سمت‌های یادشده صورت می‌گرفته است. این مراسم بیشتر در ایوان طلای نادری و رواق دارالضیافه برگزار می‌شده است.

در پایان از دعوت‌شدگان با شیرینی و شربت پذیرایی می‌شد و شاعران در وصف این مجلس، اشعار خود را برای حاضران قرائت می‌کردند. این مراسم تا اواسط دوره پهلوی نیز ادامه داشته است، ولی اکنون برگزار نمی‌شود.

 

پی‌نوشت‌ها:
لباده: نوعی لباس بلند و گشاد که مردان روی لباس‌های دیگر می‌پوشیدند.
ارخالق: قبایی کوتاه در زیر قبای مردان. لباسی که طلبه علوم دینی و کسبه می‌پوشیدند.
جبه: نوعی لباس بلند، گشاد و بی‌یقه و بی‌آستین که مردان روی لباس‌های دیگر می‌پوشیدند.
دارابی: نوعی پارچه ضخیم از جنس نخ و پشم.

فهرست منابع:
۱_ دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، جمعی از نویسندگان، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، مشهد: ۱۳۹۳.
۲_ «پیشینه اهدای خلعت و مراسم خلعت‌پوشی در آستان قدس رضوی»، کبری صدریان، مجله دانشورز، سال سیزدهم، شماره‌های هفتم و هشتم، سال ۱۳۹۱.
۳_ ظفرنامه عضدی، تألیف میرزا غلامحسین‌خان افضل‌الملک کرمانی، تصحیح محمدرضا قصابیان، انتشارات انصار، ۱۳۸۹.
۴_آیین‌های حرم مطهر رضوی، علی اخوان‌مهدوی و رضا نقدی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۹۶.