اهمیت فرهنگستان زبان فارسی در روزگار مظلومیت این زبان کهن زنده دنیا

به گزارش شهرآرانیوز؛ فرهنگستان زبان و ادب فارسی که این روز‌ها عزادار از دست دادن عضوی نامدار و دانشمند، زنده‌یاد کامران فانی است، در چهارصد و هشتاد و نهمین نشست شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر محمود فتوحی رودمعجنی، استاد بازنشسته دانشگاه فردوسی و رئیس پیشین انجمن علمی نقد ادبی ایران را به عنوان عضو پیوسته و دکتر سلمان ساکت، دانشیار دانشگاه فردوسی را به عضویت وابسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزید.

انتخاب این دو عضو جدید، در کنار دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر علی رواقی به تعداد مشهدی‌های عضو فرهنگستان افزود. سنگین‌تر شدن وزن مشهد در فرهنگستان، نشان از ظرفیت علمی این شهر دارد و البته از شهری که در این روزگار، چکیده خراسان بزرگ است و بزرگی، چون فردوسی توسی و شاهکار او شاهنامه را پیش چشم خود دارد، چنین انتظاری هم می‌رود. 

خراسان و مشهد باید در کانون توجه و نگاهبانی از زبان فارسی و توجه به ادبیات باشد. این توقع کاملا بجا و منطقی است و برای اینکه این درخواست را باورپذیرتر کنیم، بهتر آن است به سخنی از دکتر فتوحی اشاره کنیم که در همایش هفتادسالگی دانشکده ادبیات مشهد (که دهم همین ماه برگزار شد)، بیان کرد و گفت که از این دانشکده انتظار می‌رود، در زبان و ادبیات پژوهش‌هایی اثرگذار، ماندنی و مرجع داشته باشد.

 این درخواست و توقع به‌دلیل پشتوانه ادبی این اقلیم ادب‌خیز و وجود بزرگانی است که در این دانشکده تدریس کرده‌اند؛ و حال که به دو استاد دیگر از مشهد، کرسی حضور در فرهنگستان اهدا شده است، حق این است که بیش‌از‌پیش کوشش‌های مشهدی‌های فرهنگستان بیشتر دیده شود. برگزاری چهارصد و هشتاد و نهمین نشست شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی فرصتی را هم فراهم آورد تا به چند موضوع درباره فرهنگستان بپردازیم.

فرهنگستان فقط واژه گزینی نیست

فعالیت‌های ادبی و فرهنگی فرهنگستان هیچ‌گاه به چشم مردم نیامده است؛ دلیل اصلی آن هم برمی‌گردد به اینکه دست‌کم اعضای فرهنگستان درصدد برنیامده‌اند گاه‌بی‌گاه اشاره‌هایی به کوشش‌های این نهاد بکنند. تنها در یکی دو مورد در رادیو و تلویزیون و کانال این نهاد روشنگری‌هایی می‌شود که آن هم بیشتر معطوف به موضوع بحث‌برانگیز واژه‌گزینی است. واقعیت این است که مردم از فرهنگستان جز واژه‌گزینی، چیز دیگری نمی‌دانند.

بنابراین، چون گمان می‌رود این نهاد تنها کاری که برعهده دارد، واژه‌گزینی است؛ گاه، بودجه سالانه آن را به تعداد واژه‌های تصویب‌شده تقسیم می‌کنند و کار این نهاد را به ریشخند می‌گیرند. حال آنکه واژه‌گزینی تنها یکی از کوشش‌های این نهاد است و کارگروه‌های دیگری هم در این نهاد فعالیت‌های علمی دارند، همچون: فرهنگ‌نویسی، آموزش، زبان و گویش‌ها، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره هند، دستور خط، انتشارات و زبان و رایانه که تاکنون آثار فراوانی در هر یک از این کارگروه‌ها منتشر شده است.

به‌طور مثال در کارگروه فرهنگ‌نویسی انتشار «فرهنگ جامع زبان فارسی»، به‌عنوان طرحی ملی، در فرهنگستان زبان و ادب فارسی درحال تدوین است. این فرهنگ هم به‌دلیل کمبود بودجه و هم زمان‌بر بودن آن، به‌تدریج آماده می‌شود. البته فرهنگستان تصمیم گرفته است بخش‌های تدوین‌شده را به‌مرور در وبگاه فرهنگستان قرار دهد.

دستورکار مهم برای اجرای رسم الخط

شاید مهم‌ترین اتفاق این فرهنگستان، تدوین و انتشار «دستور خط فارسی» باشد. این دستور خط که با گذشت دو دهه از انتشار، با ویراست جدید در ۱۴۰۱ منتشر شد، متأسفانه هیچ ضمانت اجرایی ندارد! به تعبیری این دستور خط که می‌توانست بلبشوی تنوع دیدگاه‌ها را در حوزه رسم‌الخط سامان بدهد، چندان جدی گرفته نشد، حال آنکه یکدستی خط اهمیتش کمتر از بحث زبان نیست و خط صورت نوشتاری زبان است که باید در مسیری هموار قرار بگیرد و دست‌کم این یکدستی در مجموعه دستگاه‌های دولتی به بسیاری از تشت‌ها و پراکندگی‌هایی که در رسم‌الخط شاهدیم پایان می‌دهد. ازاین‌رو، فرهنگستان در دوره جدید دست‌کم آن را برای دستگاه‌های دولتی الزام‌آور کند و شاید نظام آموزشی و حوزه نشر و رسانه هم در اولویت این الزام باشند.

باتوجه به اینکه اعضای فرهنگستان، به‌طور عموم استاد دانشگاه هستند، خود می‌دانند که در دانشگاه‌های مختلف، شیوه‌نامه‌های متفاوتی در دستور خط به‌عنوان شیوه معیار آن دانشگاه وجود دارد که در نوشتن رساله و پایان‌نامه‌ها توصیه می‌شود، پیشنهاد و الزام به پیروی از دستور خط فارسی فرهنگستان می‌تواند گام نخست در اجرای جدی آن باشد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌ویژه در بخش نشر و نیز رسانه ملی می‌توانند نقشی سازنده در نهادینه شدن این دستور خط داشته باشند.

نهادی فراتر از مرز‌های ایران

در این قسمت از مطلب اشاره‌ای می‌کنم به اعضا و مهمانان غیرایرانی فرهنگستان که اتفاقا در همین نشست چهارصد و هشتاد و نهمین بر تعداد آنها افزوده شد. علاوه بر صدری سعدی، استاد افتخاری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سمرقند به عنوان عضو پیوسته جدید فرهنگستان، بو‌گارنیک آساتوریان و وارطان وسکانیان از ارمنستان، علی گوزل یوز و ناجی توکماک از ترکیه، بو اوتاس از سوئد و عارف نوشاهی از پاکستان به عضویت افتخاری فرهنگستان افزوده شدند.

خوشبختانه در این زمینه دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره، ارائه گستره زبان و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و تأثیر آن در ناحیه شبه قاره (هند، پاکستان و بنگلادش امروزی) به همت زنده‌یاد اسماعیل سعادت منتشر شده است و نشان از سهم فرهنگ ایرانی و اسلامی و نقش زبان و ادب فارسی در تاریخ و فرهنگ این منطقه دارد.

انتشار کتاب واژه‌های سغدی در متون کهن فارسی، تألیف علی رواقی در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی نمونه دیگری از کوشش‌های فرامرزی فرهنگستان است. اما ضرورت توجه بیشتر به حوزه واژگانی زبان فارسی و تدوین فرهنگی جامع در این بخش کاملا احساس می‌شود.

در ادامه حتما بخوانید یاحقی: لهجه هویت ماست، خجالت نکشید

فرهنگستان و فهرستی از بزرگان ادب فارسی

و سرانجام یادآوری این نکته بی اثر نیست که بدانیم بر کرسی‌های فرهنگستان‌های ایران و به‌ویژه فرهنگستان زبان و ادب فارسی شخصیت‌های علمی و صاحب عنوانی نشسته‌اند که دانستن و شناختن آنها نشان می‌دهد، می‌تواند نگاه جامعه، را به این نهاد علمی اصلاح کند.

فرهنگستان اول ایران در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۱۴ و فرهنگستان دوم در ۱۳۴۷ تأسیس و تشکیل شد. در این دو فرهنگستان نام‌بردارانی از ادیبان و نویسندگان مطرح ایران و جهان سکانداران آن بودند؛ نام‌هایی چون: ملک‌الشعرا بهار، علی‌اکبر دهخدا، محمدعلی فروغی، سعید نفیسی، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی‌اصغر حکمت، عبدالعظیم قریب و جلال همایی.

فرهنگستان سوم در ۱۳۶۸ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. برپایه این اساسنامه، فرهنگستان زبان و ادب فارسی ۲۵ عضو پیوسته ایرانی و ۱۰ عضو وابسته غیرایرانی دارد و شمار اعضای وابسته و افتخاری آن بنا به تشخیص و تصویب شورای فرهنگستان است.

نخستین اعضای برگزیده فرهنگستان عبارت بودند از: احمد آرام، نصرا... پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی حداد عادل، بهاءالدین خرمشاهی، محمد خوانساری، محمدتقی دانش‌پژوه، سیمین دانشور، علی رواقی، سید جعفر شهیدی، طاهره صفارزاده، حمید فرزام، فتح‌ا... مجتبایی، مهدی محقق، سیّد محمد محیط‌طباطبایی، ابوالحسن نجفی و غلامحسین یوسفی.

پس‌از آغاز فعالیت فرهنگستان، زنده‌یادان عبدالمحمد آیتی، منوچهر امیری، قیصر امین‌پور، احمد تفضلی، جواد حدیدی، بهمن سرکاراتی، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی‌گیلانی، بدرالزمان قریب، مصطفی مقربی و سلیم نیساری نیز به عضویت پیوسته فرهنگستان برگزیده شدند.

اکنون اعضای پیوسته ایرانی فرهنگستان عبارت‌اند از: ژاله آموزگار، موسی اسوار، حسن انوری، نصرالله پورجوادی، محمدرضا ترکی، مسعود جعفری جزی، احمد جلالی، غلامعلی حداد عادل، بهاءالدین خرّمشاهی، محمد دبیرمقدم، حسن رضایی باغ‌بیدی، علی رواقی، علی‌اشرف صادقی، محمود عابدی، امید طبیب‌زاده، فتح‌ا... مجتبایی، مهدی محقق، هوشنگ مرادی‌کرمانی، حسین معصومی‌همدانی، محمدعلی موحد، محمدجعفر یاحقی و محمود فتوحی.