نوای ماندگار روز‌های دفاع

نسل دیروزِ روزگار هنوز هم از اشتیاق لبریز می شود، وقتی نوای شورانگیز «کربلا کربلا ما داریم می آییم»، «ای لشکر صاحب زمان»، «کجایید ای شهیدان خدایی»، «خلبانان، ملوانان»، «ممد نبودی ببینی» و ده ها سرود دیگر دفاع مقدس را می شنود و با آن هم نوایی می کند. هنوز هم محمد گلریز، جمشید نجفی، اکبر شریعت، غلام کویتی پور، صادق آهنگران، مهرداد کاظمی، احمدعلی راغب و خیلی های دیگر، اسطوره های بی بدیل و بی تکرار موسیقی پرافتخار دوران دفاع مقدس هستند. موسیقی آن دوران و انسان های آن ساز و آواز خیلی ساده تر از آن بودند که به دنبال خلق سبک و شیوه باشند؛ آن قدر که همین سادگی و صفای صدا و موسیقی شان به دل نشست و ماندگار شد.
جنگ که آغاز شد و دفاع از این آب و خاک که حکم واجب شرعی گرفت، آن ها که توانستند رفتند، اما آن ها که یارای حضور نداشتند، پشت جبهه، خدمت به طریق دیگری را دنبال کردند. پشت جبهه اما خبر بسیار بود؛ از تدارکات ریز و درشت جبهه گرفته تا دیدار با خانواده رزمندگان و شهدا و خلاصه هزار و یک خدمت دیگر. یکی از همین خدمت ها شورآفرینی ملی بود برای آن ها که در خط مقدم بودند و برای آن ها که در جغرافیای چهارسوی این مرز و بوم زندگی می کردند. و این همان نقطه اتصالی بود که حالا در کنار هزاران هزار شجاعت و رشادت، به یکی از سندهای افتخار آن روزها تبدیل شده است.

سرآمدان مداحی های جنگ
در سال های دفاع مقدس گونه ای از موسیقی کاملا ویژه در دفتر موسیقی ایران شکل گرفت. نخستین بار یک جوان گمنام اهوازی در حضور بنیان گذار جمهوری اسلامی، بنیان این موسیقی ویژه را پایه گذاری کرد. این موسیقی در ابتدا با فرم آشنای نوحه خوانی ارائه شد، اما به تدریج حالتی حماسی پیدا کرد، به طوری که دیگر بیانگر غم و اندوهِ صرف نبود.
از یک طرف، نوحه خوان، آهنگی مهیج و برانگیزاننده می خواند و از سویی دیگر، سربازان و رزمندگان بر سینه می زدند که تداعی کننده سوگواری مذهبی بود. منتهی کارکرد سینه زدن در این نوع موسیقی تاحدود زیادی در مقایسه با کارکرد مذهبی اش تغییر کرد. یعنی در واقع سینه زن ها با این کار سر ضرب آهنگ را حفظ می کردند و همچنین صدای کوبش دست ها، به نوعی نقش یک ساز کوبه ای را بازی می کرد. در این حالت، اگر موضوع کلام در ارتباط با سوگواری پیشوایان مذهبی یا شهیدان جنگ بود، به طور طبیعی سینه زدن جنبه عزا پیدا می کرد، اما وقتی کلام و آهنگ مرتبط با آن بیانی حماسی داشت، عمل سینه زدن جنبه ای غیر از عزا و ماتم به خود می گرفت.
نمونه آشنای آن، نوحه «ای لشکر صاحب زمان» است که در آن موقع، شور و شعف عجیبی در بین نیروهای رزمنده ایجاد می کرد و بی تردید این اقبال، مدیون ویژگی های کلامی و موسیقایی اثر بود. بعدها ارکستر صداوسیما این اثر را با تشکیلات موسیقایی خود بازخوانی کرد. این نوحه ویژگی های یک اثر حماسی را به طور کامل داراست.
کویتی پور و آهنگران و تا حدودی اکبر شریعت، نمادهای شاخص مداحی دوره دفاع مقدس بودند و در طول جنگ با ابداع و گاه الگوبرداری از آهنگ های محلی، کوره موسیقی جنگ را گرم نگه داشتند. آهنگران، بیشتر از ملودی های دزفول، شوشتر، بختیاری و دیگر نواحی جنوبی ایران بهره می گرفت و کویتی پور منحصرا به نغمات منطقه بوشهر توجه داشت. کار آهنگران و کویتی پور به آن دلیل اهمیت دارد که بر خلاف ارکسترهای بزرگ جهان، هیچ ساز و برگی نداشت و سادگی در کارشان موج می زد. در واقع آن دو در هر اجرا با مشارکت مخاطبان و بهره گیری حداکثر از توان آن ها، قدرت ایجاد فضای مؤثر موسیقایی را به دست می آوردند. در مرثیه سرایی ها و نوحه خوانی ها خواننده همیشه محور اصلی است. البته باید مد نظر قرار داد که غلبه موسیقی مداحی و مرثیه خوانی بر انواع دیگر موسیقی، تا پایان دوران دفاع مقدس ادامه یافت.

تک نوحه نابی که حاج اکبر خواند
تقریبا هیچ کس نمی تواند آوای دلنشین مرحوم حاج اکبر شریعت در نوحه «کربلا کربلا ما داریم می آییم» را فراموش کند. هنوز هم نوحه او که اواخر اسفند سال گذشته، دعوت حق را لبیک گفت، برای بسیاری از کهنه سواران سال های دور دفاع مقدس، زمزمه خاطرات شب های عملیات است و گذر از آن امکان پذیر نیست.

آن ها برگزیده های جنگ را سرودند
از آغاز دوران دفاع مقدس و حتی پس از آن، بسیاری از شاعران که بیشتر هم جوان بودند، اشعاری انقلابی و حماسی و در وصف و تبیین ارزش های دوران جنگ تحمیلی سرودند. هنرمندان، نویسندگان و شاعران با نوای رزمندگان در سنگر دفاع از مرز و بوم کشور، افق تازه ای را در ادبیات معاصر به نام ادبیات دفاع مقدس گشودند. اشعار سروده شده در این حوزه نیز شامل غزل، رباعی، شعر سپید، قالب های آزاد و قالب نیمایی و مثنوی غزل و چارپاره است.از جمله شاعرانی که اقدام به سرودن چنین اشعاری کردند، می توان به قیصر امین پور، سید حسن حسینی، عبدالجبار کاکایی، سپیده کاشانی، علیرضا قزوه، صمد عزیزی، محمدرضا عبدالملکیان، فرید طهماسبی و سعید بیابانکی اشاره کرد. اگر بخواهیم سیر تکاملی و تحولی شعر دفاع مقدس را بررسی کنیم، باید بگوییم دوران ابتدایی جنگ، دوران شعر تهییجی دفاع مقدس و شعر دفاع مقدس وظیفه اش، ایجاد شور و هیجان در جامعه بود. در مرحله دوم، شعر تهییجی توصیفی دفاع مقدس بیشتر میدان داری کرد.

مداحانی که برنگشتند
جعفر طهماسبی، یکی از مداحان و رزمندگان دوران دفاع مقدس، درباره مداحان بازمانده دوران جنگ می گوید: روزهای جبهه ما با یاد و نام امام حسین(ع) و اهل بیت عملیات ها را آغاز می کردیم. بعد از مدتی که از جنگ گذشت، گعده ها و هیئت ها در جبهه ها تشکیل شد و شکل منسجم تری گرفت. یکی از دلایلی که شهدای مداح بسیار بودند، آن بود که همیشه مداحان و ذاکران جلو لشکر حرکت و مداحی می کردند.
او ادامه می دهد: هیچ یک از مداحان دفاع مقدس از همان اول برای مداحی به جبهه نرفته بودند؛ این عزیزان برای دفاع می آمدند و چون صدای خوبی داشتند از آن های برای مداحی استفاده می کردند. بسیاری از مداحان دفاع مقدس در خط مقدم جبهه ها شهید شدند؛ این گونه نبود که مداحان پشت جبهه بمانند. متأسفانه کسی به شهدای مداح دفاع مقدس نپرداخته است.

غوغای قطعات دفاع مقدس
در کنار آواهای دل نشین مداحان آن روزها، خوانندگان توانمندی نیز بودند که با خلق آثار حماسی در آن زمان، سرودهایی ناب و بدون تاریخ مصرف خلق کردند. از نسل قدیم شهرام ناظری، محمد گلریز، جمشید نجفی و ... از نسل میانه علیرضا افتخاری و از نسل جدید محمد اصفهانی و سپس مهدی یراحی، محسن چاووشی، فریدون آسرایی، مهرزاد اصفهان پور، بهنام صفوی، شهاب رمضان، مهدی یغمایی و ... را می توان نمونه کسانی یاد کرد که دغدغه دفاع مقدس در شعرها و آواهای آن ها ماندگار شده است.آهنگ زیبای «می گذرد کاروان» (کاروان شهید) که توسط استان ناظری درباره شهیدان خوانده شده، به زعم بسیاری از منتقدان، ماناترین قطعه ساخته شده در زمان جنگ است و هنوز حس غیرت و مظلومیت سربازان وطن از آن جاری است. ماجرای ساخته شدن این تصنیف باز می گردد به خاطره ای که استاد ناظری از دوستی خود با یکی از اقوامش تعریف می کرد. او درا ین باره گفته بود با این قوم و خویش که در ژاندارمری مرزی منطقه کرمانشاه خدمت می کرد، رفیق گرمابه و گلستان بوده و روزی به او خبر داده اند که او تیر خورده است. ناظری که مدتی هم با گروه خود در جبهه ها و برای روحیه بخشی به رزمندگان برنامه اجرا می کرد، آشفته حال به کرمانشاه می رود و تعریف می کند که هنگام تشییع پیکر دوست و یار دیرینش، بی اختیار این ملودی به ذهنش می نشیند و در حالی که اشک فراق، پهنای صورتش را گرفته بود، فضای کار به ذهنش می آید. در تهران این موضوع را با استادان هوشنگ ابتهاج و لطفی در میان می نهد و نتیجه آن، می شود یکی از ماندگارترین تصانیف موسیقی ایرانی که هنوز هم شنیدن این اثر، احوالات آدمی را دگرگون می کند.

غفلت های موسیقی دفاع
با وجود ساخته شدن آثار ارزشمند در دوران دفاع مقدس (از سال 59 تا 67 ) در حوزه سرودها و ترانه های حماسی، پس از گذشت 30 سال از پایان جنگ، متأسفانه هنوز اقدامی جدی در زمینه گردآوری، شناسایی منابع و به طور کلی تهیه شناسنامه آثار انجام نشده است.
هوشنگ جاوید، از پژوهشگران حوزه موسیقی، در این باره می گوید: در آن زمان تنها دو نوع موسیقی سنتی و نوعی از موسیقی پاپ تولید می شد که گاهی این نوع موسیقی ظرف 24 تا 48 ساعت تولید می شد و چندان هم فکر شده نبود.
وی درباره ویژگی های موسیقی آن دوره خاطرنشان می کند: بیشتر کلام بود تا آهنگ سازی؛ حتی بعضی از این آهنگ ها توسط تدوینگران تصویری صدا و سیما به عنوان موسیقی دفاع مقدس بین عموم مردم رواج یافت. یعنی یک موسیقی را که برای یک موقعیت دیگری اجرا شده بود، روی تصاویر جنگی اجرا کردند و به موسیقی جنگ معروف شد؛ مثل تصنیف «اندک اندک جمع مستان می رسند» ساخته آقای جلال ذوالفنون و به خوانندگی شهرام ناظری که با یک کار تدوینی زیرکانه در صدا و سیما به عنوان موسیقی جنگ رواج یافت.
جاوید با برشمردن برخی از آثاری که در اذهان مردم ایران ماندگار شد، می افزاید: برخی از این قطعات با اینکه کار چند ساعته بود، ماندگار شد.
وی درباره ترانه ماندگار «دایه دایه وقت جنگه» نیز می گوید: این ترانه یک ترانه بختیاری و بومی است و یک گروه محلی آن را اجرا کردند. سابقه این ترانه هم به نبردهای طایفه ای و جنگ جهانی اول و دوم برمی گردد. تا زمانی که این گروه این ترانه را اجرا نکرده بودند، هیچ جا و در هیچ رسانه ای به این نوع موسیقی توجه نشده بود. این گروه برای اولین بار بعد از انقلاب -قبل از انقلاب آقای سقایی این ترانه را خوانده بود- این ترانه را با اجرای جدید و تغییراتی که به آن داد، با خوانندگی آقای میرزاوندی اجرا کرد که باعث شد توجه مسئولان به موسیقی بومی در شاخه حماسی بیشتر شود. بعد از سال های جنگ، دستگاه های دولتی حمایت کردند که حوزه هنری توانست جشنواره موسیقی حماسی ایران را در سال 76 برگزار کند.هوشنگ جاوید اکثر آهنگ های دوره دفاع مقدس را در شاخه ترانه می داند و بیان می کند: از آنجاکه خیلی ها در آن دوره، از به کار بردن واژه «ترانه» اکراه داشتند، این آهنگ ها به «سرود» معروف شد و به عنوان «سرود حماسی» رواج یافت و نه «ترانه حماسی». سرود برای خود تعریفی خاص در موسیقی دارد و حتما باید گروهی خوانده شود و شعر فاخر و سنگینی داشته باشد؛ شعر «همپای جلودار» به خوانندگی آقای سراج را می توان یکی از سرودهای ماندگار دوره جنگ نامید.

قطعه ای که با فروش هدایای عروسی ساخته شد
آن سال ها امکانات خاص و عظیمی همانند امروز برای تولید موسیقی و قطعات موسیقی دفاع مقدس وجود نداشت. هوشنگ کامکار «کجایید ای شهیدان خدایی» را با شعری از مولانا ساخته و بیژن کامکار نیز آن را خوانده است؛ این قطعه از جمله آثاری است که توسط هنرمندان دیگر نیز بازخوانی شده و ارکستر سمفونیک تهران در برنامه مشترکی با ارکستر جوانان ایتالیا آن را در شهر رم اجرا کرده است. کامکارها این قطعه را در زمان جنگ و با حال و هوای دفاع مقدسی ساخته اند و در جریان تولید آن، سفارشی در کار نبوده است؛ شاید همین موضوع دلیل ماندگاری این اثر و پیوند آن با مردم باشد.
هوشنگ کامکار درباره ساخت این قطعه اثرگذار می گوید: این اثر اوایل انقلاب و با توجه به آن فضا ساخته شد. شعری از مولانا را برای این کار انتخاب کردم که اتفاق ویژه ای هم بود. این کار را برای دل خودم و به خرج خودم ساختم؛ آن موقع تازه ازدواج کرده بودم و این کار را با هزینه هدیه های ازدواجم، با ارکستر سمفونیک به رهبری حشمت سنجری در استودیو «بِل» ضبط کردم.
بیژن کامکار، خواننده اثر نیز درباره شرایط ساخت قطعه می گوید: این قطعه در یک فضا و شرایط خاص در دوران دفاع مقدس و انقلاب ساخته شد و در خاطره ها هم ماند. سرود «همت کنید ای دوستان» اولین آهنگ جنگ بود که من آن را در فضا و شور و حال دوران دفاع مقدس خواندم. آهنگ «کجایید ای شهیدان خدایی» در زمان جنگ در نسخه های متعددی توزیع شد. نخستین سرود جنگ را در حالی ساختیم که هنوز مردم جنگ را باور نداشتند. این آهنگ در زیرزمین وزارت ارشاد و با کمترین امکانات ساخته شد.