گفتگو با ناهید عبقری، مولوی‌پژوه، درباره جادوی کلام خداوندگار شعر پارسی

لیلا کوچک‌زاده | شهرآرانیوز - جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولانا، شاعر و عارف قرن هفتم هجری، در خاندانی اهل تدین در بلخ، دیده به جهان گشود. پدرش صوفیِ سخنور بلخ و معروف به سلطان‌العلما بود. نوای قرآن و صدای ا...، پیچیده در سرایشان. شاعر قرن هفتم، تمام دانش زمانش را تا بیست وچهارسالگی آموخت. با فوت پدر، برهان‌الدین محقق ترمذی، یکی از شاگردان پدر، او را به ادامه آموختن بیشتر به شام و استفاده از محضر بزرگان دیگر رهنمون شد و بعد جلال‌الدین با آن وجاهت خاص و شکوهمند و مقتدرش با شمس تبریزی روبه‌رو شد.

 

این مرد گمنام تازه‌وارد، شعله‌ای به جانش افکند که او را شیفته آموختن و نور درس و تعلیم ساخت. مریدان را رها کرد و به بیت و غزل و ترانه روی آورد. در عین داشتن دانش دینی و تدین، مهر و عشق و شفقت نیز در وجودش لبریز شد، عارف عاشقی شد که توجه جهانیان را برانگیخت و تمام ادیان، مذاهب و باور‌ها و اندیشه‌ها را به ملت عشق پیوند داد.

به مناسبت بزرگداشت مولانا در روز هشتم مهر، در گفتگو با ناهید عبقری، مولوی‌پژوه و نویسنده مشهدی و مدیر انتشارات بانگ نی، از چگونگی تأثیرگذاری جادوی کلام مولانا شنیدیم. انتشارات بانگ نی در مشهد، از سال ۱۳۹۲، فعالیت خود را در زمینه شرح و توضیح آثار منظوم و منثور مولانا شروع کرده است. چنانکه در مهم‌ترین اثرش، «شرح مثنوی معنوی؛ با نگاهی تطبیقی به مبانی عرفان نظری» عبقری ۳۰ سال برای نگاشتن آن زمان گذاشته. کتابی را در ۴۰۰۰ صفحه و در ۶ جلد فراهم آورده که در سال ۱۳۹۵ منتشر شد و به گفته او می‌تواند تمام نیاز‌های خواننده مشتاق و علاقه‌مند به ادراک معارف و دانش گوناگونی را که در اقیانوس مثنوی ریخته تامین کند. این انتشارات، کتابی با عنوان «فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی مولوی» را نیز در دست انتشار دارد که درباره آن هم گفتگو کردیم.

به گفته ناهید عبقری، مولانا در مثنوی معنوی، با ۲۶۰ قصه مختلف کوتاه و بلند و با مثال‌های فراوان سخنش را ایراد و با قصه‌گویی ورود پیدا کرده است: بشنوید‌ای دوستان این داستان/ خود حقیقت نقد حال ماست آن.

مدیر انتشارات بانگ نی می‌گوید: تمام عرفا و تمام معلمان بشریت، برای بیان تعالیمشان از داستان سود جسته‌اند. قصه خاصیت ماندگاری دارد و در آن هر اتفاق لطیف و غیر ممکنی، ممکن می‌شود. از طرفی، بخش نقاد ذهن شما آن را نقد نمی‌کند و می‌پذیرد. مولانا هم با قصه‌گویی، بخش نقاد ذهن ما را دور می‌زند.

این مولوی‌پژوه در شرح این موضوع بیان می‌کند: عقل جزوی، عقل متعارفی است که به طور معمول مردم از آن برخوردارند. این عقل معمولا در سیطره نفس اماره است؛ خودخواه و خودپسند است. این عقل در برابر عقل کل که متعلق به خداوند و پیغمبر و انبیاست، قرار می‌گیرد.

 

به تصور من فناوری و پیشرفت دانش، قالب مردم را به سمت عقل‌گرایی سوق داده است تا هر چیزی را با ترازوی خرد بسنجند و همین باعث می‌شود، مبانی ایمانی و عاطفی برای جذب شدن به حقیقت درون ما که در باور دین ما و تمام ادیان هست را زیر سؤال ببرند. عقل جزوی، نقدکننده تمام حقایق هستی است؛ بنابراین بزرگان علم و دین، برای رشد این عقل، چاره‌ای جز این ندارند که بیان معانی و معارف الهی را در قالب قصه‌ها و تمثیل‌ها، تفهیم و تزریق کنند. در نتیجه آرام آرام از این عقل جزوی، زنگارزدایی می‌شود، رشد می‌کند، منور می‌شود و پذیرشش بالا می‌رود.

عبقری در ادامه درباره شیوه نگارش کتاب شش جلدی «شرح مثنوی معنوی؛ با نگاهی تطبیقی به مبانی عرفان نظری» که ۳۰ سال برای نگاشتن آن زمان گذاشته می‌گوید: ما در این کتاب، بیت به بیت مثنوی معنوی را با روان‌ترین، ساده‌ترین و در عین حال جامع‌ترین کلمات شرح داده‌ایم. واژه‌های مهجور را که امروز کاربردی ندارند معنی کرده و اگر در بیتی اشاره‌ای به قومی خاص شده، آن قوم را در پانوشت، معرفی کرده‌ایم.

او ادامه می‌دهد: هرجا در ابیات، اشار‌ه قرآنی یا اشاره به اخبار و احادیث بوده، سعی کرده‌ایم ارتباط معنای بیت با اشاره مورد نظر را خیلی کوتاه، اما دقیق در پانوشت‌ها توضیح دهیم و حتی درباره اینکه چرا مولانا از این آیه استفاده کرده را به صورت موجز نوشته‌ایم تا خوانندگان از مراجعه به منابع متعدد معاف شوند.

به گفته عبقری، بهره‌اش در زمینه مراجعات قرآنی، نه فقط از کتاب‌های مراجع قدیمی قصص قرانی بلکه از مجموعه کتاب چهارجلدی «بررسی تاریخی قصص قرآن» نوشته محمد بیومی مهران استاد تاریخ دانشگاه اسکندریه مصر بوده است. کتابی که داستان‌های قرآن را به شکل تاریخی بررسی می‌کند و همین موضوع باعث شده در پانوشت‌ها و توضیحات آیات قرآنی در شرح مثنوی معنوی، نگاه ایمانی، جغرافیایی و تاریخی آیات در کنار هم قرار بگیرد.

عبقری خواندن «شرح مثنوی معنوی؛ با نگاهی تطبیقی به مبانی عرفان نظری» را برای جوانان بسیار ضروری می‌داند و می‌گوید: جوانان سرمایه کشور هستند و همه مشتاقیم آن‌ها از باور‌های ایمانی خوب و سالمی برخوردار شوند. بدون شک، تدین و ایمان سالم، پشتوانه لازم برای زندگی پر فراز و نشیب امروزه است. مولانا مراتب و اشارات قرانی و احادیث را در مثنوی بسیار به کار برده است.

 

جوانان هم به دلیل تجربه کم و شوق و ذوق فراوان، ذهنشان تمایل دارد هر چیزی را با ترازوی عقل بسنجند. به همین دلیل سعی کرده‌ام در این شرح، در کنار ادله و براهینی که مولانا با آن‌ها سعی در نفوذ به احساسات دارد، به شکلی قانونمند از مبانی عرفان نظری استفاده بکنم تا در ذهن جوانی که این اثر را مطالعه می‌کند، هیچ ابهامی پیش نیاید. درواقع ما مبانی عرفان نظری را در کنار تمام قصه‌ها بیان می‌کنیم. یعنی می‌گوییم همان‌طور که علم فیزیک و شیمی قوانینی دارد، عرفان هم قوانین خودش را دارد.

این مباحث را در یکی از جلد‌های کتاب شرح مثنوی به صورت جداگانه آورده است که به گفته خودش به مثابه درسی فهم شدنی برای غیرمتخصصان ادبیات و عرفان است. او می‌گوید: وقتی مولانا در بیتی به آیه شق‌القمر اشاره کرده، ما این آیه را توضیح می‌دهیم و می‌گوییم این آیه در ارتباط با باطن پاک پیامبر است و برای درک بیشتر آن رجوع کنید به مجلدی که درباره این موضوع سخن گفته شده است.

مجموعه دوجلدی «سر دلبران» در ۹۲۲ صفحه، دیگر کتاب انتشارات بانگ نی است که پاییز سال گذشته منتشر شد. به گفته عبقری، نگارنده «سر دلبران»، این مجموعه، فشرده‌ای است جامع و کامل با روایتی عارفانه، عاشقانه از شش دفتر مثنوی که به نثر نگاشته شده است. با این هدف که مشتاقان عرفان مولانا بتوانند از این طریق با سهولت بیشتری با اندیشه این ابرمرد عالم معنا آشنا شوند تا ابیات مثنوی بیشتر بر دل و جانشان تاثیر بگذارد. او می‌گوید: این کتاب برای افرادی که در خوانش ابیات منظوم مثنوی معنوی مشکل داشته یا ادبیات منثور را بر ادبیات منظوم ترجیح می‌دهند، مناسب است.

 

 

 

 

کتاب «داستان‌های رومی» هم ترجمه‌ای است از ۱۰۲ قصه از حکایات مولانا به زبان انگلیسی که مدیر انتشارات بانگ نی آن را کتابی نفیس و دل‌انگیز می‌داند. «۸ نگارگر حرفه‌ای برای قصه‌ها نگارگری کرده‌اند و در مجموعه ۳۸ داستان کتاب، تصویرسازی شده است.»

اما کتاب «فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی مولوی» که در دست انتشار است، فرهنگی الفبایی است که در یک جلد و در یک هزار و ۲۴۰ صفحه به توضیح تمام اصطلاحات و تعبیرات عرفانی در آثار منظوم و منثور مولانا می‌پردازد. عبقری در توضیح این کتاب می‌گوید: اصطلاحات واژه‌هایی است که در گذر ایام بر زبان عارفان برای بیان یک حال خاص جاری بوده و در ادبیات عرفانی معنایی واحد پیدا کرده است. در این میان، نگاه مولانا به هستی نسبت به نگاه سایر بزرگان علم و ادب، بسیار تنوع دارد و متفاوت است. مثلا وقتی مولانا از دریا سخن می‌گوید، منظورش دریای دل است.

 

شاید هم دریای وحدت الهی و ممکن است ۵۰ گونه نگرش درباره دریا داشته باشد. خوانندگان آثار او باید آن‌قدر در اندیشه‌هایش غرق شده باشند که بدانند وقتی از دریا سخن می‌گوید، منظورش چیست. اما ما در این فرهنگ، کار را برایشان آسان کرده‌ایم. به طور مثال، واژه دریا را از نظر لغوی طبق لغتنامه دهخدا، معنی کرده‌ایم. سپس اشعار مولانا را در این باره آورده‌ایم و تعبیرش را از آن واژه توضیح داده‌ایم. در این میان ابیات و نظر دیگران را هم درباره آن اصطلاح در کنار تعبیرات مولانا گذاشته‌ایم.

به گفته این مولوی‌پژوه، این فرهنگ برای همه کسانی که ادبیات را دوست دارند، این سرزمین را دوست دارند و دلشان آگاهی می‌خواهد، مطلوب است.