آسیب‌شناسی مستندسازی درباره پیاده‌روی اربعین در گفتگو با محسن اسلام‌زاده

غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز - علاوه بر همه عاشقان اباعبدا... الحسین (ع)، اربعین امسال برای مستندساز‌ها نیز سالی متفاوت را رقم زد. مستندساز‌هایی که هر سال دست به دوربین بودند و با پای پیاده برای ثبت لحظات پیاده‌روی جهانی اربعین خود را به عراق می‌رساندند امسال باید از تلویزیون فیلم‌هایی را تماشا کنند که خودشان یا همکارانشان سال‌های گذشته آن‌ها را تولید کرده‌اند.

امسال شاید فرصت مناسبی برای مستندساز‌ها باشد تا قدری به مسیری که مستندسازی اربعین طی کرده است بنگرند. مستندسازی که رفته رفته درگیر قالب‌های کلیشه‌ای شده بود و ساعت‌ها تصویر ضبط شده از این رویداد بین‌المللی تکراری شده بود.

محسن اسلام‌زاده، مستندساز مشهدی، که خود را به عنوان مستندساز بحران در جهان مطرح کرده و سال‌هاست در جبهه مقاومت دست به دوربین است هنوز درباره اربعین مستندی کارگردانی نکرده‌است. زیرا او باور دارد اربعین سرشار از سوژه‌های متفاوت و بکر است، اما همه آن‌ها برای پرداختی دراماتیک نیازمند تحقیق و پژهش هستند. به همین دلیل باید برای ساخت چنین مستندی زمان زیادی صرف کرد.

در ادامه گفت‌وگوی ما را با اسلام‌زاده که به عنوان تهیه‌کننده آثار مستند اربعین فعالیت داشته و چندین دوره در جشنواره «چهلچراغ» با موضوع عاشورا و اربعین شرکت داشته میخوانید. او از چالش‌ها، باید‌ها و نباید‌های مستندسازی اربعین سخن گفته است.

به نظر شما اوضاع هنرمندان در مستندسازی برای اربعین چگونه است؟

به نظر شما مستندساز‌ها با چه رویکردی می‌توانند در این حوزه ایده پردازی کنند؟

امیدوارم مستندساز‌ها به این اتفاق هم توجه کنند. بسته شدن راه‌ها و نرفتن به پیاده‌روی خودش شرایطی را به وجود آورده که به گفته فیلم‌ساز‌ها درام شکل می‌گیرد. نیازی نیست که یک مستندساز همیشه مستقیم در ماجرایی حضور داشته باشد تا بتواند آن را روایت کند. البته شما همیشه در مستند‌هایی که از اربعین و مناسبت‌هایی این‌چنینی دیده‌اید دوربین در وسط ماجراست. اما به نظرم نیاز نیست همیشه این اتفاق بیفتد.

شاید دوباره شاهد این باشیم که همه آن مستندساز‌هایی که به مضامین عاشورایی علاقه دارند به طرف مستند‌سازی از جامانده‌های اربعین رو بیاورند. در این زمینه هم نیاز است مستندساز خلاقیت داشته باشد. امیدوارم عده‌ای از مستندساز‌ها با نگاه نو و تازه خود این سال بسیار سخت که کرونا بر همه ما فشار آورده را از دید دوربین‌هایشان بگذرانند و برای آیندگان اسنادی را به ثبت برسانند.

همیشه نباید مستقیم به ماجرا نگاه کرد. مستندسازی که دوربینش را وسط معرکه می‌برد نگاه مستقیم دارد. اما وقتی دور بایستد می‌تواند زوایای بیشتری از موضوع را ببیند و روایت کند. ضمن اینکه بیان غیر مستقیم تأثیر بیشتری روی مخاطب دارد.

مثلا در بحران داعش در عراق فیلم‌های اندک و انگشت‌شماری تولید شد که زیرپوستی‌تر به ماجرا نگاه کرد. همه آنچه که مستندساز‌ها ساخته بودند در وسط معرکه جنگ بود. در حالی که جامعه جهانی نیاز دارد به مسائل از زوایای دیگری بنگرد. اغلب مستندساز‌ها به دنبال این هستند که در خط مقدم جبهه مقاومت فیلم بسازند؛ درحالی که موضوع و مسائل مهم دیگری پشت جبهه اتفاق می‌افتد که به آن‌ها پرداخته نشده است. باید مستندساز پایش را از صورت ماجرا فراتر بگذارد. مستندساز وظیفه دارد مسائل را تحلیل کند. صرف اینکه از موضوعی مستند گزارشی یا مستند خبری ساخت، کارش تمام نشده است. متأسفانه تعداد مستندساز‌هایی که نگاهی زیرپوستی به مسائل دارند کمتر است.

همان‌طور که گفتید جمع‌آوری اسناد برای ثبت در تاریخ یکی از کارکرد‌های مستندسازی است؛ اما آیا مستندساز باید متأثر از زمانه خودش باشد یا جلوتر از زمانش گام بردارد؟

مثلا یکی از مستندساز‌ها با هزینه شخصی‌اش مستندی درباره ترکیه و استانبول ساخته بود. مسئولان رسانه خیلی از کار او استقبال نکردند. گمان می‌کردند کار بیهوده‌ای است. تا اینکه زمان گذشت و در ترکیه کودتا شد. همه شبکه‌های تلویزیونی به دنبال پخش آن مستند بودند. مسائل داخلی هم به همین شکل است. برخی مسئولان رسانه ضرورت مستندسازی درباره موضوعات داخلی را درک نمی‌کنند. اما بعد از اینکه اتفاق می‌افتد همه دنبال مستندی هستند که تا دیروز به آن اهمیت نمی‌دادند.

این مستندساز است که باید با هوشمندی و درایت جلوتر از زمان خودش باشد. روزی همه متوجه ارزش کاری که انجام داده خواهند شد. مثلا محمدحسین جعفریان می‌گفت زمانی که برای ساخت مستند درباره احمدشاه مسعود به افغانستان رفت هیچ فردی اقبالی به کار او نشان نداد تا اینکه احمدشاه مسعود به شهادت رسید. می‌گفت حتی از شبکه‌های خارجی به منزل او مراجعه کردند تا آن مستند را برای پخش از او بگیرند.

حال یک مستندساز در موضوع اربعین چطور می‌تواند پیشگام باشد؟

آسیب‌های جدی که مستندسازی اربعین یا موضوعات دیگری از این دست را دربرگرفته است کدام‌اند؟

البته باید بگویم کیفیت آثار نیز در حوزه‌های مختلف همانند اربعین زیاد شده است. اما چون کمیت آن‌ها نیز افزوده شده رقابت میان آثار با‌کیفیت تنگاتنگ است و تعدد آثار باعث شده فیلم‌های مستند باکیفیت معدود باشد. فیلم ساختن درباره موضوعی که در آن آثار زیاد است نیز کار دشواری است. مستندساز اگر درباره موضوعات ناب فیلم بسازد یک گام جلوتر است. حتی اگر فیلمش از نظر فنی دارای ایرادی جزئی باشد هم به دلیل موضوعش می‌شود چشم‌پوشی کرد.

تعدد آثار در این حوزه به اندازه‌ای زیاد است که تنها آثاری دیده می‌شوند که کیفیت خوبی از نظر پرداخت به موضوع داشته باشند. به همین دلیل من تاکنون درباره اربعین فیلم نساخته‌ام. چون باید آن ایده ناب و خوبی که به دنبالش هستم را پیدا کنم و سپس دست به دوربین شوم. مستندساز‌هایی داریم که درباره اربعین مستند‌های فاخر ساخته‌اند، اما آن‌ها در همان سفر نخست دست به دوربین نشده‌اند. چندین بار به پیاده‌روی اربعین رفته‌اند تا بالأخره به موضوعی که می‌خواسته‌اند دست یافته و آن را تصویربرداری کرده‌اند.

آیا صداوسیما و جشنواره‌های مناسبتی در کاهش کیفیت آثار مقصر نیستند؟

البته صداوسیما نه تنها در بودجه محدودیت دارد که در اختصاص دادن زمان پخش به مستند هم محدودیت دارد. این محدودیت‌ها همه باعث می‌شود تا آثاری را خریداری و پخش کند که کیفیت بهتری داشته باشند.