نگاهی به تاریخ ورود برق به مشهد

المیرا منشادی - غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ پیش از آنکه روشنایی برق با لامپ‌های خلأ با رشته‌های کربنی و سپس با رشته‌های التهابی اختراع ادیسون همه‌گیر شود، روشنایی با روش قوس‌ها الکتریکی در فضای باز شناخته شده بود و در نمایشگاه جهانی که در سال ۱۸۷۰ (برابر با ۱۲۴۹ خورشیدی) در پاریس برگزار شد، برای تولید روشنایی در محوطه‌های باز از آن‌ها استفاده شد.

 

همچنین برابر با اسناد، نور برق با روش قوسی (نه لامپی) برای روشنایی جایگاه‌های عمومی از سال ۱۲۳۶ خورشیدی (۱۸۵۷ میلادی) به اجرا در می‌آمده است. همچنین در نمایشگاه وین که درباره تجهیزات برق در سال ۱۸۸۳ میلادی (۱۲۶۲ خورشیدی) گشایش یافت نیز هر ۲ نوع لامپ، یعنی لامپ‌های رشته‌ای التهابی در کنار قوسی و لامپ‌های دیگر، روشنایی نمایشگاه را تأمین می‌کردند. بی‌گمان لامپ‌های رشته‌ای التهابی اختراع ادیسون پس از سال ۱۲۵۸ خورشیدی درحال همه‌گیری بودند.

 

با این‌حال در بین اسناد و مدارک اطلاعات بسیار کمی درباره نحوه ورود برق به مشهد پیدا می‌شود، انرژی‌ای که به‌نظر می‌رسد از زمان اختراعش تا ورودش به ایران و به‌ویژه مشهد سال‌ها گذشته است. اسناد می‌گویند اولین برقی که در مشهد روشن شد، در حرم مطهر بوده است و باز آن‌طور که در لابه‌لای مستندات می‌توان یافت، این منبع نور غیرطبیعی را شاه قاجار به مشهد آورده بود.

با کمک اسناد اطلاعات بسیار ارزشمندی به دست می‌آید که از جمله آن خرید دستگاه‌ها و برق‌رسانی به منازل و چگونگی واگذاری برق به اشخاص مختلف است. از دیگر اطلاعات ارزشمندی که در این اسناد وجود دارد، مسائلی همچون حقوق و دستمزد کارکنان، هزینه انشعاب برق و درخواست‌های متفاوتی است که از سوی عموم مردم برای برق‌رسانی به منازلشان ارائه شده‌اند.

به هر روی این هفته باتوجه‌به اهمیت برق و کمیاب‌شدن این انرژی در محلات مختلف، پیشینه و تاریخچه ورود برق به مشهد را بررسی خواهیم کرد و نخستین سرنخ ما در تهیه این گزارش نیز ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه، ۲ پادشاه قاجار، هستند که با سفر‌های متعددشان به اروپا راه رسیدن این انرژی را به مشهد هموار کردند.

در عهد قاجار، ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه با سفر به اروپا با فناوری‌های جدید تا حدی آشنا می‌شوند و در برخی موارد، لوازمی را نیز به‌عنوان تحفه همراه خود می‌آورند. مولدی که برای اولین‌مرتبه به شهر مشهد و خراسان وارد می‌شود، مخصوص حرم مطهر امام‌رضا (ع) است.

این مولد در سال۱۲۷۹خورشیدی به دستور مظفرالدین‌شاه خریداری و به مشهد آورده می‌شود و آن را در محله بالاخیابان، نزدیک بست علیا نصب می‌کنند. این کوچه از آن زمان به همین مناسبت به‌نام کوچه «چراغ برق» معروف می‌شود و تابلو آن تا همین چند سال پیش در همان محل نصب بود که به‌علت فرسودگی در اثر گذشت زمان به ناچار آن را جمع‌آوری کردند.

همان زمان چهارچوبه‌ای در ایوان طلای صحن عتیق نصب می‌شود که شعری با خط درشت نستعلیق بر آن نگاشته می‌شود. بنا به گفته چراغچی، از خادمان قدیمی حرم مطهر که وظیفه روشنایی حرم را برعهده داشته است، چهارچوب با نور برقی که در آن تعبیه شده بود، در شب جلوه خاصی داشت.
«شهی که شمع حریمش فروغ مشعل و ماه/چراغچی سزد او را مظفرالدین‌شاه»

 

حاجی محمدباقر میلانی، معروف به رضایوف، دستگاه مولد برق را به دستور شاه خریداری و به آستان قدس رضوی اهدا می‌کند. این کارخانه برق که با زغال‌سنگ کار می‌کرد، یک ماشین بخار دوازده‌اسبی ساخت انگلستان بود با یک مولد برق با نیروی ۶۰۰/۶ کیلووات و فشار ۱۱۰ ولت. اولین مهندس اداره‌کننده آن «حیدرخان برقی» بود که بعد‌ها به حیدرخان عمواوغلی یا حیدرخان بمبی مشهور شد.

از شرح احوال حیدر عمواوغلی، انقلابی معروف دوران مشروطه، که از مردم سلماس بوده، ولی در قفقاز بزرگ شده و در تفلیس درس مهندسی برق خوانده، اطلاعات جالبی درباره اولین کارخانه‌های برق مشهد به دست آمده است: «در باکو با چند نفر ایرانی مربوط بودم، مظفر‌الدین‌شاه در سفر اول به فرنگ با میرزا علی‌اصغر اتابک مقتول یک نفر مهندس مسلمان لازمشان شده بود که در مشهد مقدس کارخانه چراغ‌برق را دایر کند. چون در آن زمان بین مسلمان‌ها مهندس چراغ‌برق کم بود، مسلمان‌های باکو مرا معرفی کرده، ماشین و لوازم ۴۰۰ چراغ را خریداری کردند و به‌سمت خراسان حرکت کردم. خرید اشیا به‌عهده حکیم‌الملک بود، ولی من که به‌واسطه اتابک معرفی شده بودم، این سمت را قبول کردم.»

بر پایه خاطرات حیدرخان به‌ویژه در آن بخشی که به حکیم‌الملک اشاره می‌کند، نخستین مولد برقی را که حیدرخان در مشهد نصب کرده است، «حکیم‌الملک» خریده بود. اسناد نشان می‌دهند که این مولد پیش از ورود حیدرخان و رضایوف به مشهد، یعنی در اول شهریور ۱۲۸۰ به مشهد رسیده و به آستان قدس تحویل داده شده است (نزدیک به یک سال پیش از ورود حیدرخان).
در سال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری که حاج امیر رضوی، معروف به چراغ‌برق، به قدرت ۲۵ اسب‌بخار خریده بود، در کنار این مولد نصب می‌شود. این ۲ مولد، حدود ۳۰ سال یگانه تأمین‌کننده‌های نیروی برق شهر بودند.

در سال‌های بعد، چون این مولد‌ها دیگر جوابگوی برق رواق‌های حرم مطهر و صحن‌ها و بست‌ها و مسجد گوهرشاد نبود، موتور دیگری در ابتدای خیابان طبرسی راه‌اندازی شد. یکی از زائرانی که در سال ۱۳۱۵ از بمبئی به مشهد آمده است، دراین‌باره می‌نویسد: «روشنایی روضه مبارکه در شب به‌وسیله یک ژنراتور برق انجام می‌گیرد که مادر آقاخان آن را اهدا کرده است.» مادر آقاخان محلاتی، بی‌بی شمس‌الدوله، زنی متدین و ساکن هندوستان بود. او در سال ۱۳۱۵ یک دستگاه مولد بلاکستون به‌قدرت ۲۴ اسب‌بخار با جریان مستقیم خریداری و به آستان قدس اهدا می‌کند تا در خیابان طبرسی نصب شود.

 

چند سال بعد در زمان ریاست اسدی در آستان قدس، ۲ دستگاه مولد بنز آلمانی با ۳ سیلندر و به‌قدرت ۱۱۰ اسب‌بخار را می‌خرد که یکی در شیر و خورشید برای تأمین برق سینما و دیگری در خیابان طبرسی نصب می‌شود و به بهره‌برداری می‌رسد. مولد‌های نصب‌شده فقط برای روشنایی حرم و عمارات آستان قدس رضوی بوده است و اهالی شهر مشهد بدون برق بودند.

در همین سال‌ها یعنی حدود ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای تأمین روشنایی منازل از چراغ‌هایی که از ظروف سفالی ساخته و جای چند فتیله در آن تعبیه شده بود، استفاده می‌بردند. سوخت آن‌ها، روغن گیاهی (منداب) بود و برای شب‌های میهمانی از چند فتیله و شب‌های عادی از یک فتیله آن نور موردنیاز را تأمین می‌کردند و روشنایی کوچه‌ها و معابر عمومی به‌عهده بلدیه بود که هر شب مأموری نردبان بر دوش و ظرف نفتی در دست، چراغ‌های دیوارکوب را روشن می‌کرد. معمولا به‌علت کوچکی مخزن و کمبود نفت، این چراغ‌ها نیم‌ساعت بیشتر روشن نمی‌ماندند و چون مردم به‌تدریج نیاز به نیروی برق را احساس می‌کردند، خواستار آن می‌شوند برق نیز در کنار خدمات دیگر به آن‌ها داده شود.

این نیاز عمومی، عده‌ای را علاقه‌مند کرد که در تولید و فروش نیروی برق سرمایه‌گذاری کنند. اولین کسی که در این راه اقدام کرد، فردی به‌نام جعفرزاده بود. وی در ابتدا کارخانه برق آستان قدس، واقع در کوچه چراغ‌برق را اجاره کرد و بعد یک دستگاه مولد بلاکستون ۳۴ اسب و ۲۲۰ ولت با جریان مستقیم را خرید و در محله چهارباغ نصب کرد و به خیابان نادری و بازار، برق می‌داد. البته برق مزبور شعله‌ای بود و بدون کلید قطع و وصل، مستقیم از کارخانه روشن و خاموش می‌شد. این کار نیز برعهده مأموری بود که شب‌به‌شب در ازای هر لامپ ۴۰وات یک عباسی از مصرف‌کنندگان وصول می‌کرد.

صاحب این کارخانه برای اینکه بهره بیشتری از سرمایه خود ببرد، اقدام به احداث کارخانه آرد می‌کند تا از برق روز نیز استفاده بهینه داشته باشد. هم‌زمان مولد‌های دیگری نیز در گوشه‌وکنار شهر نصب و راه‌اندازی می‌شود، از جمله یک دستگاه مولد ۱۲ اسب که در پایین‌خیابان دالان حاج سیدمحمد خباز نصب و برق تعدادی مغازه را تأمین می‌کرد و مولد دیگری به‌قدرت ۲۵ اسب در عیدگاه نصب و برای تأمین برق منازل تجار منطقه که بیشتر یهودی بودند استفاده می‌شد. هزینه‌ای که از مشترکان گرفته می‌شد، برحسب تعداد شعله بود.

محمدمهدی باروحی متولد ۱۳۰۹ در مشهد، درباره سابقه روشنایی در این شهر چنین بیان کرده است: «در گذشته بیشتر مردم از لامپ‌ها استفاده می‌کردند، لامپ ۵، ۷ و ۱۰ که بعد‌ها چراغ توری آمد که به آن چراغ زنبوری می‌گفتند. عصر‌ها یک مأمور بلدیه گالن کوچک نفت دستش بود و با نردبان از ستون‌هایی که در معابر گذاشته بودند بالا می‌رفت و بالای ستون یک لوله فلزی بود با یک فتیله پنبه‌ای که مقداری نفت داخل آن می‌ریخت و چراغ را روشن می‌کرد. معمولا تا اوایل شب کوچه‌ها و خیابان‌های اصلی شهر نور کم‌سویی از آن چراغ‌ها داشتند.»

براساس گزارش کتاب مکتب شاهپور، در سال ۱۳۱۳ در شهر مشهد ۲۲ دستگاه چراغ‌برق وجود داشته است که برق حدود ۲۰ هزار چراغ ۲۵ شمعی را می‌توانسته است تأمین کند. از این تعداد چراغ، فقط در حدود ۸۴۰۰ چراغ ۲۵ شمعی مصرف می‌شده است.

تا پیش از سال ۱۳۱۴ برق مشهد به‌وسیله چندین کارخانه که هریک متعلق به صاحب مخصوصی بود، تأمین می‌شد و قیمت برق نیز به‌لحاظ رقابت مالکان کارخانجات از کیلوواتی ۲ تا ۴ ریال بود. روشنایی بیوتات آستان قدس هم از طریق ۲ دستگاه ماشین متعلق به خود آستان قدس رضوی تأمین می‌شد.

در اوایل سال ۱۳۱۶ شهرداری مشهد مالکان کارخانجات برق را ملزم کرد که شرکتی تشکیل دهند تا قیمت برق به یک نرخ عرضه شود و با گردآوردن سرمایه کافی، احتیاجات روزافزون برق شهر مشهد را تأمین کنند. طبق گزارش، پاکروان، استاندار خراسان، زمینه‌های تأسیس این شرکت را به این نحو فراهم می‌کند: «سابقا حسب‌الامر قرار بود که از طرف آستان قدس در مشهد تأسیس کارخانه برق دائم بشود، ولی بعدا مقرر فرمودند که شهرداری مشهد عهده‌دار انجام این منظور گردد. شهرداری هم با شرکت کل ساختمان ایران طرح قراردادی در این باب ریخته بود، ولی اکنون که شرکت ساختمان در مشهد منحل شده، انجام امر معوق مانده و فعلا وضعیت روشنایی مشهد بسیار بد است.

برای اینکه عجالتا و تا موقعی که کارخانه بزرگ و برق دائم در مشهد تأسیس شود، به این وضعیت ناگوار خاتمه داده شود و تا اندازه‌ای ترتیب روشنایی مشهد اصلاح گردد، شهرداری با صاحبان کارخانجات برق مشهد مذاکره نموده که شرکتی بین آن‌ها به‌طور موقت تشکیل داده شود تا بعضی اصلاحات به عمل آید که عجالتا حوایج روشنی شهر تا حدی تأمین گردد.

 

چون آستان قدس دارای موتور‌هایی است که قسمتی از قوه مولده آن‌ها به صرف داخلی آستانه و بقیه به مصرف فروش می‌رسد، با شرکتی که در شرف تأسیس است، مذاکره شده که در مقابل واگذاری موتور‌ها و لوازم موجوده، شرکت مزبور روشنایی همه بیوتات متبرکه و مؤسسات آستانه را که فعلا به‌وسیله موتور‌های مزبور روشن می‌شود، تعهد نماید و همچنین درآمد فعلی آستانه را از کارخانه برق، به‌واسطه دادن سهام ممتازه تأمین کنند. به‌نظر این‌جانب عملی‌شدن این منظور از هر حیث به نفع آستان قدس بوده است، گذشته از اینکه عده کارکنان کارپردازی آستان قدس که مأمور اداره‌کردن کارخانه چراغ‌برق هستند، تقلیل یافته، حقوق آن‌ها صرفه‌جویی خواهد شد. منافع آستان قدس نیز تأمین گردیده، مساعدتی نیز به تنظیم و اصلاح روشنایی شهر خواهد شد. متمنی است مراتب را به عرض شاهنشاه رسانیده و در صورت تصویب تلگرافا ابلاغ فرمایند که قرارداد و شرکت‌نامه که تنظیم شده است، امضا و برنامه شرکت عملی گردد.»

۲۱ بهمن ۱۳۱۷ بین هارتونیان، رئیس شرکت سهامی برق خراسان، و کوزه‌کنانی و درودی، از شرکت خشکبار خراسان، قراردادی منعقد شد تا از محل ارز حاصل از صادرات ۵۰۰ تن کشمش به هامبورگ، تعدادی دستگاه مولد برق از آلمان خریداری شود. همچنین عبدالجواد جعفرزاده از اول اردیبهشت ۱۳۱۸ طبق قراردادی با شرکت سهامی برق خراسان یک دستگاه موتور بلاکستون ۹۵ آمپر ۱۱۰ ولت را به شرکت برق به مبلغ ماهانه ۱۵۰۰ ریال اجاره داد.

براساس اسناد و مدارک، در سال ۱۳۳۴ بهای برق در مشهد در مقایسه با تهران، خیلی گران و به قرار کیلوواتی ۶ ریال بوده، درحالی‌که در تهران در روز ۲ ریال و شب ۳ ریال بوده است. تحولات برق مشهد در گذشته درخور توجه است. برق‌های خصوصی با رقابت با همدیگر سعی در ارائه برق به محدوده خودشان داشتند. برق عشرت‌آباد از جمله برق‌های خصوصی و مهم مشهد در گذشته بوده است. بنا به گفته کارکنان و با تکیه بر حافظه تاریخی آن‌ها، علت جمع‌شدن و تعطیلی شرکت برق عشرت‌آباد راه‌اندازی شرکت برق منطقه‌ای بوده است.

اولین مولد در سال۱۲۷۹خورشیدی به دستور مظفرالدین‌شاه خریداری و به مشهد آورده می‌شود و آن را در محله بالاخیابان، نزدیک بست علیا نصب می‌کنند.

با تکیه بر اطلاعات که از میان اسناد و مدارک تاریخی می‌توان یافت، در ابتدای شهریور ماه سال ۱۲۸۰ و قبل از ورود ۲ خارجی معروف، یعنی حیدرخان و رضا یوف به مشهد، مولد برقی از سوی «حکیم الملک» خریداری و به آستان قدس تحویل داده می‌شود.

 

در سال ۱۲۸۱ موتور برق دیگری که حاج امیر رضوی، معروف به چراغ برق، که از سادات معروف مشهدی بود در نزدیکی موتور برق قبلی نصب می‌کند که طبق اسناد تا ۳۰ سال تامین کننده برق مشهد بوده است.

در سال ۱۳۱۵ یک دستگاه مولد برق به وسیله یک بانوی خیر هندی خریداری و به آستان قدس اهدا می‌شود. در همین سال نیز ۲ دستگاه دیگر توسط نایب التولیه وقت آستان قدس خریداری و در خیابان طبرسی نصب می‌شود.

محمد زمردی متولد ۱۳۰۱ در مشهد از کارمندان قدیمی شرکت برق در این شهر است که از سال ۱۳۱۸ با حقوق ماهی ۶ تومان به استخدام کارخانه نخریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است. او از سال ۱۳۲۹ با حقوق ماهی ۱۲۵ تومان در شرکت برق مشهد به‌عنوان تحصیل‌دار استخدام می‌شود.

 

او روند دریافت هزینه‌های مربوط به مشترکان برق را چنین بازگو می‌کند: «در حدود ۲۰۰ مشترک برق داشتم، هر روز به درب منازل کسانی که برق داشتند می‌رفتم و پول برق را معمولا به‌سختی جمع‌آوری می‌کردم. هرچه پول روزانه جمع‌آوری می‌کردم عصر‌ها مأمور بانک می‌آمد و به او تحویل می‌دادم و رسید پرداختی‌ها را می‌گرفتم. ماهانه حدود ۷۰۰۰ تا ۸۰۰۰ تومان کل پول برق مشترکان محدوده من می‌شد. کل مشهد ۸ تحصیل‌دار برق داشت. پس از مدتی پست‌های برق در محلات مختلف گذاشته شد و مردم برای پرداخت هزینه‌ها به ما مراجعه می‌کردند. حدود ۶ سال تحصیل‌دار برق بودم، بعد سرپرست تحصیل‌دار‌ها شدم که حدود ۸ نفر زیر نظرم کار می‌کردند. قبض کنتر‌ها را کنترل می‌کردم و اگر اشتباهی داشتند رفع می‌کردم. زمانی که شرکت برق توسعه پیدا کرد، شغل تحصیل‌داری جمع شد و مردم هزینه‌های مصرفی برق را با مراجعه به بانک‌ها پرداخت می‌کردند.»



منابع
۱-سوالونی، غلامرضا و دیگران، (۱۳۸۴)، یکصد سال تاریخ صنعت برق خراسان. مشهد: شرکت برق منطقه‌ای خراسان، معاونت تحقیقات و برنامه‌ریزی، دفتر اطلاعات مدیریت و آمار
۲ -عطاردی، عزیزا...، (۱۳۷۱)، تاریخ آستان قدس رضوی، جلد۱ تهران: عطارد ج۱، ص۳۲۴،
۳- جمال‌زاده، محمدعلی، (۱۳۳۵)، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران: کاوه، ص۹۵،
۴-محبوبی اردکانی، حسن (۱۳۷۶)، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. به کوشش کریم اصفهانیان، جهانگیر قاجاریه. جلد ۳ تهران: دانشگاه تهران، ص۳۸۴،
۵-ماهوان، احمد (۱۳۸۸)، تاریخ مشهدالرضا (ع). مشهد: سخن گستر، ص۴۵۶،
۶- بانکیان، محمداسماعیل (۱۳۸۶)، کاوشی در چگونگی ورود برق به ایران