نامی روی ۲ هزار سند تاریخی
روایت‌هایی از عتیق‌علی توسی که نخستین متولی دولتی آستانه بود
المیرا منشادی - خواجه عتیقی را می‌توان در دارالشفا، کنهبیست و مزارع و آبادی‌های زیادی پیدا کرد. خواجه هنرمندی است که 600سال پیش 21رقبه از املاک و مستقلاتش را وقف حضرت‌رضا(ع) کرد، تا بعد از قرن‌ها نامش به یادگار بماند. صاحب بزرگ‌ترین وقفنامه آستان قدس رضوی، نسبش به خواجه‌نصیرالدین توسی می‌رسد و وقف‌نامه‌اش اولین وقفنامه بزرگ حرم مطهر رضوی است؛ که امروزه نیز جزو بزرگ‌ترین وقفیات تاریخ آستان قدس رضوی به حساب می‌آید.
ماندگاری نام خواجه عتیقی تنها برای وقف‌نامه‌اش نیست، بلکه در کتاب‌های تاریخی مختلف از او به عنوان اولین متولی دولتی آستان قدس رضوی نیز یاد کرده‌اند. با این همه او مردی از باسوادان دوران صفوی بود و برای شاه‌اسماعیل صفوی و شاه‌تهماسب منشیگری می‌کرد و مثل خیلی از صفوی‌ها که پایه‌گذار وقف نامیده می‌شوند پا در مسیر نیکوکاری گذاشت و از خودش چند صد هزار مترمربع زمین و ساختمان به یادگار گذاشت؛ زمین‌هایی که امروز ساختمان‌های مختلفی از آن سر برآورده‌اند تا وقفش برای امام‌رضا(ع) ماندگار شود. ثبت نام او روی 2هزار سند تاریخی ما را بر آن داشت که به آن دوران سفر کنیم و به زندگی عتیق‌علی توسی بپردازیم؛ که هنوز هم وقفش بعد از گذشت حدود 600سال جاری و ماندگار است.
درباره عتیق‌علی
از شخصیت و زندگی خواجه‌عتیق‌علی توسی اطلاعات زیادی در دست نیست، اما او یکی از دولت‌مردان و رجال سیاسی دربار شاه‌اسماعیل صفوی و شاه‌تهماسب بود. گویا آن زمان او استاد مسلم خط تعلیق بود و در فنون صحافی، وصالی، جلدسازی و تذهیب مهارت خاصی داشت. حتی خواجه در عصر کتابت و انشا استاد متبحر و از شاعران رباعی‌سرا بود. نبوغ و خلاقیت خواجه در عرصه هنر منجر به این شد که وی در دوره شاه‌اسماعیل صفوی در جرگه منشیان قرار گیرد و سپس مقام ریاست دیوان انشای دربار به او واگذار شود. وی در طول خدمت خود در این سمت تغییر و تحولات شگرفی در نظام مکاتبات دیوانی به وجود آورد و برای نخستین‌بار مبدع طغرای جدید شاهی بود. قاضی احمد مؤلف 2کتاب معروف عصر صفوی یعنی «خلاصه‌التواریخ» و «گلستان هنر» او را این‌گونه معرفی می‌کند: «خواجه‌عتیق‌علی منشی اردوباری از اولاد محقق خواجه‌نصیرالدین توسی بود و از بزرگان آذربایجان، او به واسطه خط‌خوش و انشای خوبش به دربار شاه‌اسماعیل صفوی راه یافت. اولین کسی که قلم بر طغرای فرامین شاهی نهاد وی بود و تغییر طغرای پادشاهان سابق کرد. وی بعد از مدتی از سمت خود استعفا کرد و بابت علاقه و دلبستگی‌اش به حضرت‌رضا(ع) به مشهد آمد. سال‌ها به عنوان متولی در حرم مطهر رضوی به سر برد و عمارت و مقبره نیز برای خود ساخت؛ که آن مقبره در مسیر مدرسه شاهرخی واقع است و رقباتی که در آنجا داشت را نیز بر آن وقف کرد.»
اطلاعات موثقی درباره اینکه خواجه‌عتیق منشی درچه سالی و در چند سالگی دار فانی را وداع گفته نیست، اما طبق اسناد تاریخی ظاهرا پیکر وی را جنب مدرسه شاهرخی یا همان مدرسه بالاسر در مشهد به خاک سپرده‌اند؛ که بعد از توسعه طرح حرم مطهر رضوی مقبره او بخشی از رواق دارالولایه شده است.
موقوفه‌ای به قدمت حدود 6 قرن
عتیق‌علی بعد از استعفا و آمدن به مشهد، شروع به وقف زمین‌هایش کرد. به سبب عشق و ارادت به ساحت مقدس امام‌رضا(ع) در سال 931ه.ق، 21رقبه موقوفه شامل مزرعه، باغ، آسیاب، قنات و غیره را در محدوده مشهد، رادکان و کلات، وقف حرم مطهر رضوی، مصارف مهما‌ن‌سرا، دارالشفا، روشنایی اماکن متبرکه، اطعام زوار و فقرا کرد. یکی از بزرگ‌ترین وقفیات او همین کنهبیست است؛ که آن زمان به نام روستا وقف شده است. روستای شش‌دانگ بزرگ و مزرعه معروف به کنهبیست که امروز تبدیل به مرکز بزرگ تولیدی و دامداری شده است.
بزرگ‌ترین موقوفه چگونه نوشته شد
موقوفه عتیقی یکی از وسیع‌ترین و بزرگ‌ترین رقبات وقفی آستان قدس است که موارد زیادی را دربرمی‌گیرد. در منابعی همچون آثار‌الرضویه و طومارهای علیشاهی و عضدالملک، این وقفنامه معرفی و مواردی از آن آورده شده است .وقفنامه عتیقی با عبارت «تیمّناً بذکره العلیّ الاعلی» بر روی سربرگ آغاز و خطوط اولیه آن خطبه‌ای مفصل در وصف و حمد و ثنای خداوند متعال و پیامبر(ص) و ائمه‌اطهار(ع) آورده شده است. پس از آن واقف، نیت و هدف خود را که همان کمک به نیازمندان و بی‌بضاعتان می‌شود و در عین حال ره‌توشه‌ای برای آخرتش است از این اقدام خداپسندانه شرح می‌دهد. در ادامه واقف ضمن معرفی کامل خود «عتیق علی بن احمد بن ملک اسماعیل الطوسی الاصل» املاک و رقبات خود را وقف بر امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) می‌کند و خطبه‌ای قصار در مدح حضرت‌رضا(ع) و دلبستگی‌اش به آن حضرت ایراد می‌کند.
خواجه‌عتیقی در وقف‌نامه‌اش، تولیت موقوفات پس از خود را به اولاد ذکور می‌دهد و تأکید می‌کند که متولیان وقفیات او عایدات حاصل از موقوفات را برای اطعام فقرا و مساکین صادرین، واردین، مرضای غربا و روشنایی روضه مقدسه منوره متبرکه صرف کنند. همچنین در وقفنامه، خواجه‌عتیق شرط کرده که پرداخت حقوق خدام، حفاظ و مرتزقه عتبه علیه برحسب صلاح متولی وقت، عدم دخالت کارگزاران اوقاف و گماشتگان مقام صدر در امور موقوفات باشد.
در قسمت پایانی وقفنامه نیز پس از درج تاریخ و زمان وقف «آخر ماه جمادی الثانی 931قمری» نام موقوفات به همراه مشخصات دقیق و تعیین حدود آن‌ها فهرست‌وار آمده است و امضای محمدالحسینی‌الخادم به عنوان تأیید کننده مواد وقفنامه به چشم می‌خورد.
از مزرعه کنهبیست تا آب رودخانه شاندیز و حمام آغچه
براساس این وقفنامه، خواجه‌عتیق‌علی توسی مزارعی را در مشهد، بلوک تبادکان، میان ولایت و درزاب وقف کرده است. مزرعه کنهبیست(کنویس)، سنگور، کاریز پایین، شاه طغی، 2دانگ و نیم مزرعه جایاب(دهنه اخلمد)، بلوک درزاب، یک قطعه باغ در محله نوغان، مزرعه رادکان(36سهم از 132سهم)، به انضمام 90 قطعه زمین و آبادی‌هایی بوده که خواجه‌عتیق در وقفنامه نام برده است.
وقف‌های خواجه‌عتیق به شاندیز و رودخانه‌اش و حتی دورتر هم می‌رسد. او در شاندیز آب و اراضی قریه کاهو، بلوک جورمکن، مزرعه و قنات چاه‌خاصه، مزرعه منزل‌آباد، سلم‌آباد دستجرد، خوش انگور و قنات قلاباد، باغ‌های مشهور به علاءالدوله، عماد، امیرحسن بقال، به علاوه یک سهم و 4دانگ از قنات خیسان(خیشان) در قریه ویرانو، گلاب کار، نیم شبانه‌‌روز از مدار 10شبانه‌‌روز رودخانه شاندیز، نصف باغ مشهور باغ علاءالدین را وقف کرده است و در مشهد نیز 2ثلث از قنات جاریه حمید مشهور به کاریز با یک‌ششم اراضی مزرعه حمیدخان و سرای امیرعلی شیرنوایی نزدیک حرم مطهر رضوی، حمام آغچه(حمام حضرتی)، کل طاحونه کلوخ در مزرعه طرق، 12جریب از 42سهم قریه چهارده بند کلات واقع در ولایت ابیورد را وقف کرده است.
عایدات خرج وقفیات شود
عواید حاصل از موقوفات عتیقی از همان ابتدا صرف مصارف مورد نظر واقف در وقفنامه میشد. نحوه بهره‌برداری و کسب عایدات از موقوفات عتیقی و واگذاری آن‌ها به اجاره مستأجران به 2شیوه اجاره سالانه و مقاطعه‌ای انجام می‌شود. پس از وصول اجاره‌های نقدی و کالایی یک‌دهم آن به عنوان حق‌التولیه برحسب یکی از شروط مندرج در وقفنامه به متولی یا متولیان وقت که از اولاد ذکور عتیق‌علی منشی بودند اختصاص می‌یابد. عتیق‌علی منشی در متن وقفنامه به میزان سهمی که می‌باید از محل عایدات و موقوفات به هر یک از مصارف تعیین شده برسد، اشاره‌ای ندارد و آن را به صلاحدید متولی وقف گذاشته است؛ اما آنچه از گذشته تاکنون انجام می‌شود برای هر یک از مصارف وقفنامه (دارالشفا، روشنایی حرم مطهر رضوی، اطعام زوار و فقرای نیازمند در مهمانسرای حضرت و پرداخت مواجب و مستمری کارکنان حرم مطهر رضوی) یک‌چهارم از کل درآمد موقوفات هزینه می‌شود.
اسنادی از مستمری هاشم تا حق‌التولیه میرزاسلیمان بن محمد
اسناد بسیاری از موقوفات عتیقی در دسترس است؛ طبق بررسی‌ها، 2هزار سند از وقفیات خواجه‌عتیقی از دوران‌های مختلف به‌جا مانده که از این تعداد 850برگ سند مربوط به دوران صفویه، 400برگ سند مربوط به دوره افشاریه و 750برگ سند مربوط به دوران قاجاریه می‌شود. موضوع این اسناد مربوط به اجار‌ه‌ها، درآمدها و مخارج موقوفات عتیقی می‌گردد.
نکته جالب شکل ظاهری اسناد است که در هر دوره‌ای این اسناد با هم تفاوت دارند؛ به طور مثال شیوه نگارش در دوره قاجاریه به این صورت بوده که خطوط و اعداد به صورت سیاق و فارسی شکسته نوشته می‌شده است. آنچه در بین اسناد موقوفات عتیقی مهم است سند به‌جا مانده از سال 1002قمری است که مربوط به مستمری شخصی به نام هاشم می‌شود و نخستین سند در این اسناد از منظر زمانی است، و آخرین سند این وقفیات نیز به سال 1332قمری می‌رسد که مربوط به حق و حقوق میرزاسلیمان بن محمد، متولی وقت موقوفات عتیقی می‌شود که وی پس از گرفتن وجه سندی را امضا کرده است.
پرداخت مواجب و مستمری
حقوق و مواجب کارکنان آستان قدس رضوی از محل عواید حاصل از نذورات، تقدیمی‌ها و موقوفات در زمان‌های قدیم تأمین میشد که یکی از منابع بر این مهم هم می‌تواند موقوفات عتیقی باشد. روش تنظیم اسناد پرداخت مستمری از دوره صفویه و اوایل قاجاریه به این صورت بوده که ابتدا نام متولی وقت آستان قدس همراه با توصیف او در ابتدای سند آورده میشد، سپس پرداخت وجه افراد مذکور اعلام، و رسید دریافت می‌گردید. در انتهای سند نیز مهر و امضای مسئولان زده میشد. اما در دوره قاجاریه شیوه تنظیم اسناد تغییر کرد، به این صورت که ابتدا برات صادر میشد و فرد مذکور باید وجه خود را از تحویلدار می‌گرفت و سندی مبنی بر دریافت وجه خود را امضا می‌کرد. طبق اسناد، نظام پرداخت براساس خواسته خواجه‌عتیق سالیانه و یا 6ماهه و بر اساس نوع خدمت و سلسله مراتب اداری کارکنان متغییر بوده است. از محل موقوفات عتیقی به خانواده و بازماندگان کارکنان متوفی و همچنین افراد بی‌بضاعت و نیازمند همه ساله و در مواردی استثنا به صورت ماهیانه وجوه نقدی و کالایی با عنوان «مستمری مدد معاش» پرداخت می‌گردید که میزان آن در دوره‌های مختلف متغیر بوده است. نکته مهم اینکه در دوره قاجاریه سند یا اسنادی که در آن از محل موقوفات عتیقی به اشخاص مستمری پرداخت شده باشد در دسترس نیست و دلیل آن نیز مشخص نشده است.
آش و وجه خورش برای زوار و فقرا
یکی از جالب‌ترین اسناد به‌جا مانده از موقوفات عتیقی مربوط به مهمانسرای حضرت می‌شود. سندی که مربوط به یکی از موارد مهم در وقف عتیق‌علی منشی است. اسناد مربوط به مهمانسرای حضرت در دوره صفویه و افشاریه بسیار کم است، اما در این سند به‌جا مانده درباره نحوه پذیرایی و نوع غذاها توضیحاتی داده شده است. در این سند موجود آمده که هر روز برای زوار و فقرای نیازمند آش طبخ شود و در بینشان توزیع گردد. البته در دوره قاجاریه پذیرایی از زوار و نیازمندان متفاوت‌تر می‌شود و نظم می‌گیرد. طبق اسناد موجود از این دوره از محل وقف عتیقی هر روز نان و وجه خورش به زوار و نیازمندان داده می‌شده؛ همچنین پذیرایی بین زوار مسلمان یا تازه مسلمان و حتی خارجی‌ها تفاوتی نداشته است.
وقف روشنایی
پشتوانه اصلی هزینه‌های روشنایی حرم مطهر رضوی وقفیات بوده و هست. از جمله این وقفیات، وقف خواجه‌عتیق‌علی منشی است. این وقف هم شامل مواجب کارکنان حوزه روشنایی و هم خرید لوازم روشنایی و سوخت مورد نیاز روشنایی‌ها مانند شمع و غیره می‌شود. هزینه روشنایی نیز از محل عایدات وقف عتیقی به 2صورت به تحویلداران داده می‌شده؛ یا به صورت سالانه که شامل حقوق و مواجب بوده؛ یا هر 6ماه یک‌بار که برای خرید لوازم روشنایی و سوخت بوده است.
دستمزد پزشکان و اطعام بیماران
حقوق و دستمزد پزشکان در دارالشفا نیز از بخشی از موقوفات عتیقی حاصل می‌شده و همچنان نیز می‌شود. عتیق‌علی توسی بیماران بی‌بضاعت را نیز از یاد نبرده و در وقف‌نامه‌اش برای بیمارانی که قدرت تأمین مخارج و همچنین اطعام خود را ندارند عایداتی در نظر گرفته است. طبق وقفنامه، بیماران بی‌بضاعت تا زمانی که در دارالشفا بستری هستند، خورد و خوراکشان به صورت رایگان خواهد بود.
متولیان عتیقی
طبق خواسته خواجه‌عتیق‌علی منشی بعد از او اداره وقفیاتش به نوادگان ذکورش می‌رسد. تاکنون طبق خواسته‌اش عمل شده و اکنون محمدرضا عتیقی مقدم، یکی از نوادگانش، عهده‌دار این مسئولیت است.
با این حال، بر اساس قدیمی‌ترین سند مالی موجود که تاریخ آن به سال 1015قمری برمی‌گردد، نام خواجه عبداللطیف عتیقی و سپس فرزند وی میرزاحسن جزء نخستین متولیان موقوفات عتیقی آمده است. خواجه عبداللطیف عتیقی پسر بزرگ خواجه‌عتیقی بوده و بعد از پدرش اداره اوقاف را برعهده گرفته است. بعد از وی نیز نوه خواجه‌عتیقی؛ یعنی میرزاحسن این ریاست را برعهده داشته است. در سال 1024قمری نام علی‌اکبر بعد از میرزاحسن آمده، اما در سال 1038قمری دوباره میرزاحسن به عنوان متولی انتخاب شده است. به هر روی طبق اسناد میرزاامین و میرزامؤمن(1069– 1070قمری)، میرزاجعفر و پسرانش محمدرحیم و محمدنصیر(1078– 1099قمری)، محمدرحیم و محمدنصیر پسران میرزا جعفر(1102 – 1118 قمری)، میرزاسعید، میرزاابوطالب، میرزاصادق و میرزاعلی‌نقی(1126– 1162قمری)، میرزاسلیمان و میرزااسماعیل(1248– 1250قمری)، میرزاسلیمان(1250– 1281قمری) میرزامحمد فرزند میرزاسلیمان(1282– 1326قمری) و میرزاسلیمان پسر میرزامحمد(1326– 1332قمری) از دیگر متولیان موقوفات عتیقی بوده‌اند. میرزاسلیمان متولی سال‌های1250 تا 1282قمری، مانند جدش خواجه‌عتیقی واقف بزرگی بوده است. او حدود 15رقبه ملک شامل منزل، باغ، دکان و بازارچه را برای مراسم تعزیه و عزاداری امام‌حسین(ع) وقف کرده که همه ساله در ایام محرم در منزل آقاشیخ محمدتقی مراسم عزاداری برگزار می‌شود. در میان متولیان میرزاسعید و میرزاصادق در سمت فراشان کشیک سوم و محمد فرزند سلیمان و سلیمان فرزند محمد به عنوان بخور سور در بارگاه حضرت‌رضا(ع) مشغول به خدمت بوده‌اند. حق و حقوق متولیان نیز بر اساس وقفنامه داده می‌شود، به این صورت که پس از وصول عایدات و کسر عوارض دیوانی، یک‌دهم آن برحسب نیت واقف به متولی پرداخت می‌شود. افزایش و کاهش این پرداختی نیز به میران عایدات بستگی داشته و دارد.
سیاست‌مدار هنرمند
خاندان عتیقی بعد از خواجه‌عتیق‌علی توسی به 2شاخه تقسیم شد؛ شاخه اول راه وی را در عرصه علم و هنر ادامه داده‌اند و در صحافی آثار بسیار ارزشمندی را از خود به یادگار گذاشته‌اند؛ که از جمله این آثار می‌توان به صحافی‌های به‌جا مانده از دوران قاجاریه از سوی نوادگانش اشاره کرد. این هنر به شکل موروثی میانشان وجود داشته و به سبب ارادتی که به حضرت‌رضا(ع) داشته‌اند مشغول خدمت در بارگاه مطهر شده و کتب و مصاحف متعلق به آن حضرت را صحافی کرده‌اند. در این میان باید به یکی از نوادگان خواجه‌عتیقی اشاره کنیم؛ کسی که به دلیل آثار فوق‌العاده ارزشمندی که از خود به یادگار گذاشته هنوز هم نامش ماندگار است. ملاحسین(1298قمری) که عنوان صحاف‌باشی آستان قدس را نیز از دربار آن موقع دریافت کرده و از نیک‌نامان روزگار خود بود و 2فرزندش میرزافضل‌ا...(1317قمری) و میرزانصرا...(1332قمری) که در مکتب پدرشان تعلیم گرفته بودند، بعد از ملاحسین در سمت صحاف‌باشی کتابخانه آستان قدس رضوی به کار مرمت آثار مشغول بودند. شاخه دیگر از خاندان خواجه عتیقی در کسوت تولیت موقوفات جدشان و برخی دیگر جزو کارکنان حرم مطهر رضوی مشغول به خدمت بوده و هستند.
میراث‌دار کتاب‌آرایی ایران
صدرنشین کتاب‌آرایی ایران خواجه‌عتیق‌علی توسی است که به لطف او و نوادگانش آثار بسیار نفیس مکتوب ایرانی و اسلامی از گزند حوادث محفوظ ماند. طبق اسناد و کتب تاریخی جد اعلای عتیقی‌ها، یعنی عارف و شاعر بزرگ اوایل قرن هشتم هجری، مولانا جلال‌الدین عتیقی که شرح حال او در کتاب خطی سفینه تبریز آمده، سرآمد کتاب‌آرایی بوده است. پس از او خواجه‌عتیقی و پس از خواجه‌عتیقی ملاحسین صحاف‌باشی از کتاب‌آرایان بنام بودند و مصاحف کتاب‌های خطی حرم مطهر رضوی را برعهده داشتند. از نمونه کارهای صحاف‌باشی می‌توان به قرآن شماره 108 کتابخانه آستان قدس رضوی اشاره کرد که در احیای این نسخه از فنون وصالی، قطاعی، حاشیه، تذهیب و کتابت و صحافی بهره برده است. صحاف‌باشی برای نخستین‌بار در تاریخ هر ورق از این قرآن را به 3لایه تقسیم کرد و در بین هر 2پوست ورقی دیگر قرار داد و با استفاده از وصالی برای ترمیم ضایعات و آسیب‌دیدگی‌های متن صفحات از لایه اصلی استفاده کرد. مرمت این قرآن نفیس یک‌سال و نیم طول کشید و بعد از مرمت و احیا به یکی از گنجینه‌های تاریخی تبدیل شده است. از دیگر آثاری که صحاف‌باشی مرمت و احیا کرده است می‌توان به قرآن شماره414 به خط ابراهیم اشاره کرد. ابراهیم پسر شاهرخ و گوهرشاد و برادر بایسنقرمیرزا است که این قرآن را در سال 827قمری کتابت کرده و صحاف‌باشی با استفاده از فنون و رموز موروثی و خانوادگی خود که از دوران خواجه عتیقی به او ارث رسیده بود، این قرآن را صحافی و احیا کرد. همچنین قرآن شماره154 که به خط ثلث و ریحان و رقاع نوشته شده از دیگر آثار مهمی می‌باشد که صحاف‌باشی از خود به یادگار گذاشته است.
آخرین نسل از خاندان عتیقی که راه جدش یعنی عتیق‌علی منشی را در کتاب‌آرایی و هنر صحافی دنبال کرد استاد محمدحسین عتیقی بود. او کتابت‌های زیادی انجام داد که یکی از آثار مرمتی او در موزه قرآن نگهداری می‌شود. این قرآن به خط عبدا... است که در سال 1000قمری کتابت شده و متأسفانه در طول زمان آسیب‌های جدی دیده بود. با این همه او با وجود آسیب‌های فراوان توانست با استفاده از خرده تذهیب‌های همران، آن را وصالی کند و جان تازه‌ای به این نسخه گران‌بها ببخشد. یکی از اقدامات ارزشمند محمدحسین عتیقی آموزش اصول و فنون صحافی سنتی به نوادگان خواجه‌عتیقی بود. او اصول و فنونی که نسل‌به‌نسل به صورت راز درباره هنر صحافی آموخته بود را به فرزندانش آموخت تا نام جد بزرگشان را برای همیشه زنده نگه دارد. استاد عتیقی در سال1372 درگذشت. آنچه هست اینکه ؛خواجه‌عتیق‌علی با وقف املاکش علاوه بر اقدام نیکوکارانه‌ای که نام خود را جاویدان کرد، باعث ترغیب مقامات سیاسی و نظامی زیادی در عصر صفوی شد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
