بازخوانی وقف‌های فرهنگی نادرشاه افشار
نام نادر شاه بیشتر با جنگ و جدال بر سر زبان‌ها افتاده است و کمتر کسی می‌داند که او وقف‌های فرهنگی چندی نیز در مشهد دارد.
امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ نادر در زندگی پرفراز نشیبش لشکرکشی‌های زیادی به مناطق مختلف انجام داد. به همین دلیل نام نادر شاه بیشتر با جنگ و جدال بر سر زبان‌ها افتاده است و کمتر کسی می‌داند که او وقف‌های فرهنگی چندی نیز در مشهد دارد. نادر در سال ۱۱۴۲ قمری، هنگامی که توانست اصفهان را از تصرف افغان‌ها نجات دهد، از سوی شاه‌تهماسب دوم به این پاداش دست یافت که اداره امور خراسان و مالیات آن را در اختیار بگیرد.
وی در همین زمان، دستور داد در ولایت مزبور سکهای به نام «سلطان اقلیم ولایت علی بن موسی الرضا (ع)» ضرب کنند. ارادت نادر به آستان مقدس امام رضا (ع) تا آخر عمر ادامه یافت، چنان‌که «هرگاه به ارض اقدس میرسید، به زیارت میرفت» و برای پیروزی بر دشمنانش، همیشه نذوراتی به آستان مبارک میبخشید.
وقف‌نامه نادرشاه
از نادر وقف‌نامه‌ای به تاریخ ماه محرم‌الحرام سال ۱۱۴۵ هجری قمری باقی مانده است که نکات بسیار ارزشمند تاریخی از آن استنتاج میشود. اصل این وقف‌نامه در بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری میشود و رونوشتی از آن در کتاب خطی، کتابچه موقوفات آستان قدس رضوی معروف به کتابچه منجمباشی نیز درج شده است.
وقف‌نامه با عبارت «هو الواقف علی السرائر» و سپس «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» که با خط ثلث مزیّن شده است، آغاز میشود. در حاشیه سمت راست آن عبارت «سلطان خراسان ابیالحسن علی (ع)» نوشته شده است و در زیر آن «آستانه مقدسه رفیعه رضویه علی مشرف‌ها آلاف سلام و تحیة» تماشایی است.
همچنین پایین‌تر جمله «نادرقلی خان والی ممالک خراسان و فرمانروای عرصه ایران لازال فی دولته منصور اللواء و فی عظمته بالغا الی الغایة القصوی» به چشم می‌خورد. در زیر آن در فاصلهای مساوی، نام پسر نادر با عبارت «رضاقلی خان مدا... تعالی فی عمره و بهائه و زین الارض بطول بقائه» نوشته شده است.
به همین ترتیب نام برادر او با عنوان «ظهیر العزة و العظمة و الاقبال عالی جاه ابراهیم قلی خان» نمایانگر است.
در حاشیه‌های وقف‌نامه، نیز چهار بار مهر نادر منقوش است و در پایان وقف‌نامه پس از عبارت «و کان ذالک فی شهر محرم الحرام من شهور سنة خمس و اربعین و مائة بعد الالف (۱۱۴۸)» همان مهر با سجع «لافتی الا علی و لاسیف الا ذوالفقار نادر عصرم ز لطف حق غلام هشت و چهار» نقش بسته است.
وقف‌نامه با خطبه عربی به خط ثلث در ستایش خداوند و عبارات متناسب با سنّت وقف آغاز میشود و در متن فارسی به خط نستعلیق کلمهها و جملههای موزون و دلنشین حماسی متناسب روحیه جنگاوری نادر آورده شده است.
نادرشاه در وقف‌نامه یاد شده، املاک و مستغلات شامل مزارع و دکاکین مفصلی را در منطقه طوس و شهر مشهد که طبق نوشته وقف‌نامه «از خالص مال مباح خود ابتیاع و تحصیل» کرده است. وقف بر مصارف یک باب سقاخانه حضرت رضا (ع) که حوض مرمر آن بعد از فتح هرات به دستور او در برکه صحن مقدس نصب شده بود و بر مصارف مقبره خود و آرامگاه باباعلی بیک و مزار والدین خود در صحن مبارک که در نزدیک پنجره فولاد میباشد.
شرایط مصارف مفصل در وقف‌نامه بیان شده است. نادرشاه تولیت موقوفات و رقبات و این حوض مرمر را به پسر ارشد خود، رضاقلی خان مفوض کرده و بعد آن به اولاد ارشد مذکور او نسل بعد نسل و بعد از ایشان به برادران صلبی رضاقلی خان و اگر از این خانواده کسی باقی نماند، به اولاد ذکور ابراهیم خان، برادرش و پس از او به ارشد اولاد ذکور او؛ و اگر نیز از ایشان کسی باقی نماند، به متولیان آستان قدس مفوض خواهد شد. حق‌التولیه در این وقف‌نامه یک‌دهم ذکر شده است.
نسخه‌های خطی بعد از فتح اصفهان
نادر شاه پس از فتح اصفهان، تعداد ۷۰۰ جلد کتاب از آنجا به مشهد فرستاد و وقف آستان قدس رضوی کرد. در برگ عنوان این کتب متن زیر آمده است: «جلد مذکور از جمله هفتصد جلد کتاب وقفی. سلیمان شأن والی (؟) والاشأن مملکت خراسان مدظله عالی که از دارالسلطنه اصفهان ارسال این آستان فیض الشأن نموده است تحریرا فی تاریخ ۱۱۴۵». در ذیل آن مهری مربع شکل با سجع مهر «یا سلطان علی بن موسی الرضا».
در میان این نسخه‌ها همچنین نفایسی ارزشمند به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه نسخه خطی «شرح تشریح القانون» به شماره ۵۱۰۳ کتابخانه آستان قدس رضوی است که ابتدا در تملک شیخ بهایی بوده است و به موجب یادداشت صفحه اول در ۱۷ جمادی الاخر سنه ۹۸۳ در دارالسلطنه قزوین شروع به مطالعه آن کرده است. «کان الشروع فی مطالعة هذا الکتاب سابع عشر جمیدی الاخر سنة ۹۸۳ بدارالسلطنه قزوین حرره الفقیر بهاءالدین محمد العاملی»
ماجرای نسخه وقفی نادرشاه در انگلیس
در میان نسخه‌های خطی کتابخانه «چستر بیتی لندن» نیزنسخه‌ای از کتاب «کشف الرموز» از حسن بن ابوطالب آبی وجود دارد. این کتاب از جمله هفتصد کتابی است که نادرشاه در سال ۱۱۴۵ قمری از کتابخانه سلطنتی اصفهان بر حرم رضوی وقف کرده است. در بالای یادداشت وقف، متنی به تاریخ محرم ۱۱۵۴قمری آمده که باید مربوط به کتابدار آستان قدس بوده باشد. گویا این کتاب بعد‌ها از کتابخانه آستان قدس خارج شده و سر از عراق درآورده است.
بر نسخه تملکی شخصی به نام «محمدمهدی بن محمدقاسم نجفی» و «محمدمهدی الطباطبائی» آمده است که شخص اخیر بر وقفی بودن نسخه تصریح کرده است. این نسخه مدتی هم در کتابخانه شیخ عبدالحسین طهرانی (م ۱۲۸۶) مشهور به شیخ العراقین بوده است. در چندجا نسخه مهر وقفی با سجع «هو الواقف از کتب وقفی کتابخانه مرحوم شیخ عبدالحسین اعلی الله مقامه» آمده است. در حاشیه برگ ابتدا نسخه وقف‌نامه‌ای به تاریخ ۱۲۸۸ ق نوشته شده است که شاید از فرزند شیخ عبدالحسین باشد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
