روایتی از یورش مزدوران پهلوی به حرم مطهر امام رضا(ع)

سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ درروایت تاریخ معاصر و رخداد دردناک بیست‌و‌نهم آبان ۱۳۵۷ باید به سراغ ناگفته‌ها برویم، اما اسناد زیادی در دست نیست. روایت‌هایی کم‌وبیش از این بخش انقلاب اسلامی مردم ایران، این جریان زنده، نقل شده که تاحدودی هم شنیده و خوانده شده است. اصل واقعه را شاید بتوان در سطری بیان کرد: «در این روز نظامی‌ها به سمت مردمی که در صحن عتیق حرم مطهر امام رضا (ع) بودند، حمله کردند.»، اما آنچه این واقعه را پررنگ می‌کند، مهم‌تر از همه، نگاه‌نداشتن حرمت حرم امام هشتم توسط مأموران ساواک است. عوامل رژیم دربرابر مردم نتوانستند خویشتن‌داری کنند و موجب هتک حرمت به حرم مطهر رضوی شدند.

یورش عناصر سازمان امنیت‌واطلاعات پهلوی (ساواک) آن‌قدر ناگوار بود که از نگاه حکومت پهلوی نیز مهم قلمداد شد و بعد از این حادثه تلخ، ۲ فرد عالی‌رتبه در خراسان تعویض شدند، اما حمله مسلحانه در حرم رضوی علاوه بر جریحه‌دارساختن قلب مردم مذهبی ایران، جسم عده‌ای را مجروح کرد و زخمی‌شدن تعدادی از حاضران در واقعه، بر اهمیت این تکه از پازل تاریخ انقلاب اسلامی ایران افزود.
شاید در نموداری ساده که در قالب واژگان ارائه می‌شود، بتوان گفت در سال ۱۳۵۷ حرکت‌های انقلابی مردم از «اعتراض» در ماه‌های شهریور و مهر شروع و در دی‌ماه به «گلوله» ختم شد. نقش روز‌های اواخر آبان و اوایل آذر نیز «نقطه اوج» نمودار است؛ اوج خشونت و بی‌رحمی که مردم شاهد آن بودند. این حادثه مردم مشهد را به یاد حادثه‌های دیگری از جانب سربازان رضاخان انداخت که مشهد را یکپارچه سیاه‌پوش و عزادار کرد؛ سال ۱۳۳۰ قمری و حمله روس‌های تزاری به حرم مطهر و به‌توپ‌بستن گنبد و سال ۱۳۱۴ شمسی، واقعه شوم مسجد گوهرشاد. در مطلب پیش‌رو، روزشمار‌هایی از پیش‌زمینه وقوع حادثه در بیست‌و‌چهارم آبان را که به قیام پنجم آذر ۱۳۵۷ می‌رسد، تشریح کرده‌ایم.

۲۴ آبان، مقدمه شروع واقعه

در این روز حدود ۳۰۰ تن از زنان مدارس حوزه علمیه مشهد در اعتراض به رژیم پهلوی و قدرت‌های استعماری، تحصن و اعتصاب غذایی‌شان را در منزل آیت‌ا... قمی آغاز کردند. پس از آن، در تظاهرات روز ۲۶ آبان، ۲ درگیری بین مأموران رژیم و مردم شکل گرفت که ۳ نفر شهید و ۳ نفر مجروح شدند. در پی این وقایع، فرزند آیت‌ا... شیرازی در مصاحبه‌ای گفت اگر رژیم به ارتکاب جنایاتش پایان ندهد، انقلابیون مشهدی سرتیپ جعفری، فرمانده نظامی مشهد، را خواهند کشت.

۲۹ آبان، هتک‌حرمت حرم رضوی

دوشنبه ۱۹ ذیحجه ۱۳۹۸ قمری حادثه ناگواری در تاریخ انقلاب در مشهد به‌وقوع پیوست. در این روز بعد از برگزاری مجالس ختم شهدای حوادث اخیر مشهد، مردم به صحن عتیق وارد شدند و به تظاهراتشان ادامه دادند. عده‌ای از تظاهر‌کنندگان در صحن عتیق هنگام ورود به صحن نو، با پرتاب سنگ تابلوی نئون سردر آگاهی حرم را شکستند. شاهدان عینی آن روز چنین اظهار کردند: «چندنفر از مأموران ساواک که بیشتر بین مردم و زوار مراقب و گزارشگر بودند و سابقه دستگیری چندنفر از جوانان مبارز را داشتند، هنگام مراقبت و فتنه‌انگیزی به محاصره مردم درآمدند و دستگیر شدند. بر اثر زدوخورد با مردم و مجروح‌شدن عده‌ای از زوار، معلوم شد که این چندمأمور که خود را زائر معرفی کرده بودند، زیر لباس، اسلحه کمری دارند. با فرار یک نفر از مأموران، خبر به دیگر مأموران رسید و به‌دنبال آن چند مأمور مسلح وارد صحن شدند. آن‌ها مردم را محاصره کردند و خارج از صحن روی چمن‌ها در فلکه حضرتی می‌کشاندند تا از طرف مأموران انتظامی کمک برسد. در این موقع گروهی از مبارزان حمله کردند و محاصران را نجات دادند، ولی با یورش مأموران کمکی، چند نفر از مبارزان خود را به حرم حضرت رضا (ع) انداختند و مأموران آن‌ها را تعقیب و تیراندازی کردند.»

شاهدان گفته‌اند: «بر اثر تیراندازی مأموران مسلح که وارد توحیدخانه حرم شدند، ابتدا چند تیر به داخل توحیدخانه اصابت کرد و از طرف کفشداری گنبد ا... وردی‌خان تیراندازی شد، به‌طوری‌که چند نقطه از در و دیوار حرم بر اثر اصابت گلوله، فروریخت. به علاوه، با پرتاب گاز اشک‌آور در داخل حرم، عده‌ای از زوار از ترس بیهوش شدند و یک زائر اصفهانی از ناحیه پا مجروح شد.»

گفته شده است مأموران حتی در رواق‌ها با مردم درگیر شده‌اند و به سوی آن‌ها شلیک کرده بودند. آن‌ها با پرتاب گاز اشک‌آور به داخل رواق‌ها مردم را متفرق کردند و در این جریان چادرها، کفش‌ها و کلاه‌های زیادی داخل رواق‌ها و صحن عتیق به زمین ریخته شده بود. دلیل حمله نظامیان به داخل حرم، نجات جان ۲ ساواکی بود که مردم آن‌ها را شناسایی و دستگیر کرده بودند. آیات عظام قمی و شیرازی با انتشار اعلامیه‌ای یورش دژخیمان رژیم پهلوی به حرم مطهر امام رضا (ع) را محکوم کردند.

محله آبکوه
۱۰۰۰ نفر از دانش‌آموزان، دانشجویان، روحانیون و کارمندان در مسجدالرسول (ص) در خیابان آبکوه اجتماع کردند. روحانی‌ای به نام شیخ عبدی در اینجا سخنرانی کرد، اما نیرو‌های نظامی ساعت ۱۶:۳۰ در محل حاضر شدند و با گاز اشک‌آور مردم را پراکنده کردند.

محله جنت
۲۰۰ نفر از مردم در مجلس ختمی که برای یکی از شهدای انقلاب در مسجد فاضل واقع در ایستگاه سراب برگزار شد، شرکت کردند. ساعت ۱۵:۳۰ یکی از روحانیون در این مجلس به سخنرانی پرداخت، اما مأموران مانع از شعاردادن مردم شدند.

محله پایین‌خیابان
مردم به سمت مدرسه عباسقلی‌خان می‌روند، اما، چون نیرو‌های شهربانی در آنجا حضور دارند، اوضاع آرام است. پس از سخنرانی یکی از روحانیون، اجتماع‌کنندگان از مدرسه خارج شدند. آن‌ها درحالی‌که پلاکارد و پارچه در دست داشتند، به سمت فلکه حضرت حرکت کردند.

۳۰ آبان، تعطیل عمومی

آیت‌ا... شیرازی روز ۳۰ آبان را تعطیل عمومی اعلام کرد. در این روز و در پی اجتماع پزشکان و دانشگاهیان، مأموران فرمانداری نظامی به داخل بیمارستان امام رضا (ع) کنونی ریختند و مردم را متفرق کردند. مأموران پروفسور رضوانی و دکتر روحانی را با خود بردند و اجتماع‌کنندگان اعلام کردند تا بازگشت این ۲ نفر بیمارستان را ترک نخواهند کرد. آن‌ها همه شب را در بیمارستان ماندند. فردای آن روز دانشگاه تعطیل شد. آیت‌ا... مرعشی به اتفاق چندتن از روحانیان به بیمارستان رفتند و به مردم پیوستند و در سالن مجتمع آموزشی سخنرانی کردند و نمازجماعت خوانده شد.

دوم آذر، راهپیمایی بزرگ و اعتصاب مطبوعات

در پی یورش مأموران نظامی به حرم مطهر امام هشتم (ع) اعلامیه‌ای از سوی آیت‌ا... شیرازی انتشار یافت و در اعتراض به این حوادث، روز یکشنبه ۵ آذر ۱۳۵۷ در سراسر کشور تعطیل عمومی اعلام شد. فردای آن روز امام خمینی (ره) و آیات عظام مرعشی، گلپایگانی و شریعتمداری نیز با صدور اعلامیه، ضمن محکوم‌کردن جنایت عوامل رژیم پهلوی و در اعتراض به کشتار مردم در حرم مطهر توسط مأموران شاه، خواستار تعطیل عمومی در سراسر کشور شدند و در مشهد راهپیمایی بزرگی به راه افتاد. مردم شعار می‌دادند: «روز همه شیعیان شام غریبان شده/ قبر امام هشتم گلوله‌باران شده» در پایان این راهپیمایی سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد سخنرانی کرد.

جراید در تهران که در کنار مردم قرار گرفته بودند، دربرابر فشار دولت نظامی از قبول سانسور خودداری کردند و از انتشار دست کشیدند. چندروز پس از اعتصاب مطبوعات تهران، فرمانداری نظامی از پخش ۲ روزنامه آفتاب شرق و خراسان به‌دلیل چاپ اعلامیه‌های آیت‌ا... قمی و آیت‌ا... شیرازی خودداری کرد و آن‌ها نیز دست از کار کشیدند.

سوم آذر، تغییر نام خیابان‌ها

در پی اعتصاب بازار و اداره‌های مشهد، جمعیتی نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر مقابل منزل آیت‌ا... العظمی شیرازی و خیابان‌های اطراف اجتماع کردند. علما و اساتید حوزه علمیه مشهد در بیت آیت‌ا... العظمی سیدعبدا... شیرازی به‌مناسبت سوم این روز مجلس یادبود شهدای این واقعه خونین را برگزار کردند. در دیگر گزارش‌ها صحبت از تجمعاتی مشابه در مقابل منازل آیات عظام و حجج اسلام به میان آمده است که همگی این اجتماع‌ها به‌هم پیوستند.

تظاهرات از طرف چهارراه نادری (شهدا) به طرف خیابان‌های پهلوی و ششم‌بهمن ادامه یافت و تظاهرات‌کنندگان نام این خیابان‌ها را به نام خیابان‌های «امام خمینی (ره)» و «۱۷ شهریور» تغییر دادند. مردم سپس خیابان امام رضا (ع) کنونی را طی و در حرم مطهر تجمع کردند. شعار‌های اصلی بر محور‌های استقلال، برگشت امام (ره)، حکومت اسلامی و تداوم مبارزه استوار بود. آیت‌ا... واعظ‌طبسی و شهیدهاشمی‌نژاد نیز از سخنرانان این مراسم بودند.

همچنین در گزارش دیگر از مذاکره بازاریان مشهد با آیت‌ا... شیرازی درباره پیامد‌های تداوم تعطیلی بازار بر اقتصاد کشور سخن به میان آمده است. این فاجعه بازتاب گسترده‌ای در افکار عمومی پیدا کرد. سیل صدور اعلامیه‌های محکومیت و تسلیت به سوی مراجع و علمای خراسان جاری شد، اما صدور اعلامیه‌های امام خمینی (ره)، مراجع و علمای برجسته در محکومیت عاملان این فاجعه نیز برگی دیگر از اوراق این واقعه را آشکار می‌سازد. مراجع عظام قم با صدور اعلامیه‌ای در سوم آذر با اشاره به وقوع فجایع پی‌درپی در شهر‌های گوناگون یادآور شدند: «با کمال تأسف و تأثر... حرم حریم مقدس حضرت ثامن‌الائمه امام رضا (ع) در مشهد مقدس نیز از آسیب محفوظ نمانده و مورد هتک‌حرمت و بی‌احترامی واقع شده است و در صحن مقدس تیراندازی و کشتار شده و حرم مطهر نیز مورد بی‌احترامی و آسیب قرار گرفته است.»

پنجم آذر، اعتراض فراگیر در کشور

مراجع نیز در اعتراض به این فاجعه، پنجم آذر را عزای عمومی اعلام کردند. همچنین آیت‌ا... العظمی گلپایگانی به‌طور جداگانه با مخابره تلگرافی به آیت‌ا... سیدعبدا... شیرازی، از حمله مأموران به حرم و منزل ایشان ابراز تأثر کرد و تسلیت گفت. موج این اعتراض‌ها و تعطیلی در این روز، سراسر کشور را فراگرفت. اجماع عمومی نیرو‌های مذهبی مبنی بر اعتصاب سراسری کشور در پنجمین روز از آذر ۱۳۵۷ نقطه‌عطفی در تاریخ انقلاب بود.

اعلامیه امام خمینی (ره)

امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب اسلامی ایران که آن روز‌ها در نوفل‌لوشاتو فرانسه به سر می‌بردند، در سوم آذر پیامی خطاب به مردم فرستادند. ایشان هفتمین روز واقعه غم‌انگیز به‌مسلسل‌بستن بارگاه قدس حضرت رضا (ع) از سوی عوامل رژیم‏ در مشهد، مصادف با یکشنبه پنجم آذر ۱۳۵۷ را عزای عمومی اعلام کرد ند و از مردم خواستند برای سقوط حکومت جبار پهلوی قیام کنند.

«ملت ایران‏؛ جنایات رژیم منحط شاه روزبه‌روز پراوج‌تر می‌گردد. افزایش حجم جنایات به‏‎‎‏قدری است که قدرت بیان را سلب می‌نماید. ضایعات این چند هفته اخیر، سرتاسر ایران‏‌‎ ‎‏را به سوگ نشانده و قدرت تفکر را از شاه سلب کرده است. دولت یاغی نظامی، به‏‎ ‎‏امر شاه،‌تر و خشک را به آتش کشیده و یکی از بزرگ‌ترین ضربه‌های این جنایتکار به‏‎ ‎‏اسلام، به‌مسلسل‌بستن بارگاه قدس حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) است. این بارگاه مقدس در زمان رضاخان به مسلسل بسته شد و قتل‌عام مسجد گوهرشاد‏‎ ‎‏به وجود آمد و در زمان محمدرضاخان، آن جنایت تجدید و دژخیمان شاه در صحن و‏‎ ‎‏حریم آن حضرت ریخته و کشتار کردند. ملت مسلمان باید از این شاه و دولت یاغی‏‎ ‎‏غاصب تبری‏‎ کنند و مخالفت با آن لازم است. تمام اقشار ملت، خصوصا اهالی قرا و‏‎ ‎‏قصبات، باید بدانند که شاه غاصب و دولت یاغی او کمر به هدم‏‎ مقدسات اسلام‏‎ ‎‏بسته‌اند و اگر مهلت پیدا کنند، به محو آثار شریعت برمی‌خیزند. بر تمام طبقات ملت لازم‏‎ ‎‏است با هر وسیل ممکن به سقوط این دستگاه جبار قیام کنند. اطاعت این دستگاه ‎‏اطاعت طاغوت و حرام است. خداوند مسلمین را از شر آنان حفظ فرماید. در این عزای‏‎ ‎‏بزرگ و جسارت به مقام امام امت، روز یکشنبه ۲۵ ذی‌الحجه‏‎ عزای عمومی اعلام‏‎ ‎‏می‌شود. ‏‏انا لله و انا الیه راجعون. ‏
‏‏۲۳ ذی‌الحجه ۱۳۹۸ ـ روح‌ا... الموسوی‌الخمینی‏»

منابع
کتاب «صحیفه نور»، جلد پنجم؛ امام خمینی (ره)
کتاب «مشهد از مقاومت تا پیروزی»؛ غلامرضا جلالی
کتاب «انقلاب اسلامی و مردم مشهد»؛ رمضانعلی شاکری
کتاب «تاریخ علمای مشهد»؛ حسن شمسی‌زاده
«روزشمار وقایع انقلاب»؛ نعمتعلی شاکری
پایگاه اینترنتی جامع تاریخ معاصر ایران