شور دوباره در «سرشور»

لیلا کوچک زاده| بازار سرشور از دوره صفوی تا به امروز تغییرات بسیاری به خود دیده و چندباری، چند پاره شده، اما هیچ گاه، این بازار پر شور و حال، از تک و تا نیفتاده است. سال‌ها زائر و مجاور دل به گرمی اش سپرده و با حس ناب زیارتی که در آن موج می‌زند آماده تشرف به حرم شده اند. حال شهرداری سعی دارد با احیای آن به شیوه بازار‌های دارالخلافه دوره ناصری، هویت تاریخی و فرهنگی این گذرگاه تجارتی زیارتی مشهد را به آن بازگرداند. ۱۱۰ متر از ابتدای بازار تا رسیدن به سرشور ۱۰، با پوششی از آجر و چادر مسقف و شکل گذشته بازار که خواسته اهالی است، تداعی خواهد شد. کف سازی و بدنه سازی بازار هم برای یک دست شدن شکل ظاهری در کنار آرام سازی تردد عابران در این مسیر، انجام خواهد شد. ازطرفی ۱۰۰ نقطه ارزشمند هویتی محلی در این بازار یک کیلومتری شناسایی شده که نشان دار خواهد شد و بعضی از آن‌ها احیا و بازسازی می‌شوند. از منزل دکتر شیخ و خانه محل تولد شاعر معاصر محمدتقی بهار نیز نشانی نمایان خواهد شد. در این گزارش، حال و گذشته بازار سرشور را که از خیابان اندرزگو به دانش غربی کشیده شده، به عنوان بازاری ویژه گردشگری زیارت، روایت کرده ایم و به تفصیل درباره جزئیات طرح احیای بازار پرداختیم.

راسته بازاری با حس ناب زیارت
از خیابان اندرزگوی ۶ وارد بازار سرشور می‌شویم. این مسیر تا رسیدن به دانش غربی که انتهای بازار است، حدود یک کیلومتر امتداد دارد. درست رو به روی بازار فرش مشهد قرار گرفته ایم. در ابتدای بازار، غلغله جمعیت و آدم هاست. خودرو‌ها هم هستند و مغازه‌ها و شور و حالشان. شلوغی بازار سرشور مشهد از قول یکی از اهالی شنیدنی است: از قدیم، مردم این محله به خاطر حضور بازار، شور و حال زیادی داشته اند به همین دلیل به این محله سرشور، که به معنای سرزندگی و شور و حال است، می‌گویند.
برخی در حال خریدند و گروهی هم با قصد تشرف به حرم مطهر با سرعت گام برمی دارند. عطرفروش‌ها با سرنگ رایحه عطر‌ها را در هوا می‌پراکنند. بوی هل، زعفران و گلاب از عطاری‌ها بلند است و سنگ‌های تزئینی شرف الشمس و عقیق و دانه‌های رنگین تسبیح، دلدادگان زیارت را برای رفتن به حرم آماده می‌کند. مردم مشهد و زائران، این راسته بازار را به راسته سوغات ارزان می‌شناسند و این همه شلوغی اینجا در مقایسه با پاساژ‌های لوکس مشهد، از جایگاه و اهمیت بازار‌های سنتی در ذهن مردم نشئت می‌گیرد. بازار‌هایی که حس ناب زیارت در آن‌ها موج می‌زند.

تجمع هتل آپارتمان‌ها
بازار سرشور تا عدد ۳۸ ادامه دارد و با پهنای ۵ متر تا انتهای بازار کشیده شده است. کوچه‌های فرعی اش، باریک است و در ابتدای بازار، بیشترشان بن بست و به هتل آپارتمان ها، غذاخوری ها، خانه مسافر‌ها یا کافه‌های عربی می‌رسد. طوری که روی شیشه‌های این مکان‌ها مملو از این نوشته هاست: تیمچه، شای عراقی، صالون و حتی مرکز تجمیل (آرایشگاه).
راسته بازار سرشور را باید بافت اجتماعی و محلی در نظر گرفت که تمام خواسته‌های اهالی و زائران در آن مهیا می‌شود. زائران یا در حسینیه‌ها و زائرسرا‌ها اقامت دارند یا در هتل آپارتمان ها. بزرگ‌ترین هتل آپارتمان ایران در ابتدای بازار سرشور قرار دارد. زائرسرا و حسینیه اصفهانی‌ها نیز که بزرگ‌ترین زائرسرا به لحاظ طبقاتی در کشور است، در این راسته قرار گرفته و سرشور، از این دست هتل‌ها و حسینیه‌ها فراوان دارد. در این میان، اقامت زائران در این مجموعه‌ها موجب شده، خدمات را از بیرون و از کسبه محله دریافت کنند و این مراوده، بر دوستی و خودمانی شدن زائران و مجاوران افزوده است.
اما شلوغی بازار سرشور، اجازه نمی‌دهد به راحتی و به صورت گشت و گذار در خیابان ایستاد و از دیدن بازمانده‌های تاریخ و هیاهوی مردم و حتی رنگ و لعاب بازار لذت برد. باید دائم مراقب عبور و مرور خودرو‌ها و آدم‌ها بود که گاهی ازدحام جمعیت موجب تنه زدن هم می‌شود. مهمانان تازه رسیده از راه دور، با تاکسی، ون و خودروی شخصی به محل اقامت خود رهسپار می‌شوند و این موضوع هم بر شلوغی بازار افزوده، اما در شرایط فعلی گزیری از حضور خودرو‌ها نیست. به گفته کسبه در گذشته‌ای دورتر بیشترین شغل اهالی عطاری و بقالی بوده که حالا به نقره فروشی تغییر ماهیت داده و بر زرق و برق این بازار افزوده است. عکاس‌های حرم بارگاهی هم کم نیستند که دائم زائران را به گرفتن عکس‌های یادگاری آمیخته با پرده‌هایی از حرم مطهر دعوت می‌کنند؛ و این همه عکس آدم‌های خندان رو به دوربین هم، انگار بر شلوغی این بازار افزوده است و البته بر هویت بازار صحه می‌گذارد.

شهرنشین‌ترین محله قدیم مشهد
گذشته این محله در خاطرات جمعی مردمان قدیمی ترش مانده است و گویی تعریف آن موجب ارتباط و اتصال نسل دیروز با امروز است. به گفته مشاور طرح احیای بازار، ۱۰۰ نقطه ارزشمند هویتی محله در این راسته بازار شناسایی شده است. از قرارگاه‌های اجتماعی و پاتوق‌ها که حتی درختی قدیمی بوده و محل نشستن ریش سفید‌ها و معتمدان محله تا خانه‌های تاریخی و بیوت علما. اما کاسبی قدیمی حرف جالبی می‌زند. او باارزش‌ترین چیزی که از این کوچه باقی مانده را، اسمش می‌داند: «بازار سرشور».
در کتاب تاریخ مشهدالرضا (ع) نوشته احمد ماهوان، نام شهرنشین‌ترین محله قدیم مشهد را به سرشور داد ه اند. چون این محله نه خیلی اعیان نشین بوده و نه خیلی فقیرنشین و بیشتر مردم یا کارمند موقت دولت بودند یا کارمند آستانه. آدم‌های فرهنگی شهر مثل شاعر، صحاب، کتابدار و روزنامه چی هم در این محله زندگی می‌کردند. از طبیب سرشناس مشهدی دکتر شیخ که خاطرات مهرورزی و سبک دستی اش در خاطرات مشهدی‌ها تکرار می‌شود تا شاعر نامدار معاصر، محمدتقی بهار که در این محله به دنیا آمده و البته خانه اش از بین رفته است.

خیر تهرانی خانه دکترشیخ را احیا می‌کند
مطب دکتر شیخ، اما به عنوان یکی از مهم‌ترین بازمانده‌های تاریخ معاصر مشهد همچنان در نبش سرشور ۵ پابرجاست، پلاک ۶۱. خانه‌ای با آجر و سقف خشتی با معماری متعلق به پهلوی دوم که این روز‌ها حال خوشی ندارد و بیشتر به خانه‌ای آماده برای تخریب شبیه است. به ویژه اینکه مقابل درِ ورودی اش را برای استحکام بنا، سیمان کاری کرده اند و ظاهرش بیش از پیش تحت تأثیر قرار گرفته است. به گفته شهردار منطقه ۸ این خانه را یکی از خیران تهرانی خریده و قرار است با تبدیل آن به خانه سلامت، کارکرد سابقش، یعنی معالجه افراد نیازمند، را به آن برگرداند.

مسیر هیئت‌های عزادار
به گفته نگارنده تاریخ مشهدالرضا (ع)، درگذشته برای جلب و جذب مردم به سوی بازار، مساجد جامع، مدارس علمیه، حمام ها، تکیه ها، حسینیه‌ها سرا‌ها و حتی آب انبار‌ها در مجاورت بازار‌ها احداث می‌شد. به همین دلیل می‌توان بازمانده این آثار را در بازار سرشور دید و شناسایی کرد. چنانچه درست روبه روی کوچه سرشور ۵، مسجد دویست ساله ذوالفقار، واقع شده است که نبش سرشور ۱۰ قرار می‌گیرد. مسجدی باارزش، بازمانده از دوره صفوی که بازسازی شده است، اما تاریخ گذشته بر آن جایگاه مطالعاتی دارد. از این دست مسجد‌های قدیمی در این راسته فراوان است. «مسجد خردو» در ابتدای بازار قرار گرفته است. مسجد بازسازی شده «سهله» یا «نظریافته» نیز هست که آن هم بازمانده از دوره صفوی است و حضورش در کنار یک حمام و آب انبار متعلق به همان دوران، بافت تاریخی مهمی را در اواسط بازار سرشور پدید آورده است. اکنون مخزن و آب انبار با کاشی کاری هایش باقی مانده است. حمام هم، «بیگلربیگی» نام دارد که طاق‌های آن سالم است و به زیر پارکینگ شهرداری رفته است. اما اهمیت حضور حمام‌های این بازار بر وجه تسمیه سرشور اثر داشته است. چنانکه یکی از قدیمی‌های محله دلیل نام گذاری سرشور را به وجود حمام‌های آن ربط می‌دهد و می‌گوید: «از آنجا که هیئت‌های مذهبی و به ویژه قمه زن در محرم و به ویژه عاشورا، این مسیر را برای تشرف به حرم مطهر انتخاب می‌کرده اند، قبل از ورود به صحن، در حمام‌های این راسته، شامل حمام سرسوق یا سرشور، حمام شاه، سالار بهادر، بیگلربیگی غسل و خود را تطهیر می‌کردند و مسیر خود را از بازار زنجیر به سمت ورودی صحن عتیق صفوی ادامه می‌دادند. بدین ترتیب آن قسمت بازار که در آن حمام‌ها به فاصله کمی از هم قرار داشتند، بازار سرشور نام گرفته است.» از این حمام ها، امروز فقط حمام شاه یا مهدی قلی بیگ در انتهای بازار فرش باقی مانده که به موزه مردم شناسی تبدیل شده است. درباره وجه تسمیه سرشور سخن زیاد است، اما به گفته مهدی سیدی پژوهشگر خراسان شناس سند معتبرتر این است: «معبری مهم به نام «کوچه شور» از این محله شروع می‌شده و پس از عبور از شرق حرم به محله نوغان و راسته بازار دیگر شهر می‌پیوسته، لذا احتمال می‌رود که این محله هم در ابتدا «سرِ شور» خوانده می‌شده است.»

به سمت خانه‌های تاریخی
هر چه از نیمه بازار می‌گذریم و به انتها نزدیک می‌شویم، بافت مسکونی فراوان‌تر می‌شود و تردد آرام‌تر و از طرفی خانه‌های قدیمی بیشتری رخ می‌نماید. البته خانه‌هایی که بازسازی شده چیز دندان گیری از گذشته باشکوهش باقی نمانده یا اینکه به سمت تخریب پیش می‌روند.
در این میان، چند خانه عیان نشین که سه تای آن‌ها شرایط ثبت دارد در کوچه‌ای معروف به آشتی کنان، شناسایی شده است. خانه‌هایی بازمانده از اواخر قاجار و ابتدای پهلوی اول که در حیاط و بنای خانه‌ها مداخله زیادی شده است. در قلب بازار سرشور، یک ساباط هم باقی مانده که آن هم به ثبت نرسیده است. خانه صاحب علم در حاشیه سرشور و خانه جواهری از بنا‌های باارزش در این راسته هستند. خانه دختر ملک، واقف معروف مشهدی هم هست که تنها اثر ثبت میراث در راسته سرشور است.
یکی از فرعی‌های این راسته بازار که به «جفایی» یا «چهنو» معروف است و سر دیگر آن درخیابان امام رضا (ع) است که از منظر تاریخ معاصر اهمیت خاصی دارد. در این کوچه خانه خواهر بزرگ رهبری، خانه خاندان پدری همسر آیت ا... علم الهدی، و منزل خواهر آیت ا... سیستانی قرار داشته که هر کدام پاتوقی برای انقلابیون محسوب می‌شدند.
نبش سرشور ۲۷، سه نام روی سه تابلو از تاریخ گذشته بر این کوچه روایت می‌کند و درخور توجه است. سرشور ۲۷، کوچه فروغ و حاج محمد اسماعیل سیگاری. نام فروغ را از دبیرستان فروغ در میانه کوچه گرفته اند. حاج محمد اسماعیل سیگاری هم نخ تاب معروف این کوچه بوده است.

پل فردوس
انتهای بازار سرشور به دانش غربی و یک بوستان کوچک محلی منتهی می‌شود. بوستانی در کنار کال قره خان. جایی که به یکی از دروازه‌های ورودی مشهد به نام دروازه فردوس می‌رسد که ۴۰۰ سال قبل، شروع مسیر تشرف به حرم مطهر رضوی بوده است.

سرشور پیاده مدار می‌شود
در بازآفرینی و احیای محله سرشور، اولویت اصلی مدیریت شهری، طراحی محوری پیاده مدار است که آرام سازی مسیر و ایجاد ایمنی برای سهولت رفت و آمد عابران پیاده را در پی داشته باشد. علی شیرازی، شهردار منطقه ۸ مشهد، که مجری طرح احیای بازار سرشور است با تأکید بر این مطلب می‌گوید: «در طرح احیای بازار، باتوجه به ازدحام جمعیت و مزاحمت خودروها، تردد از ابتدای خیابان سرشور یعنی اندرزگوی ۶ تا سرشور ۱۰ به صورت کاملاً پیاده خواهد بود و خودرو‌ها فقط باید در شرایط مدیریت شده، تردد داشته باشند. بدین صورت که برای بارانداز مغازه ها، خدمات شهری، اورژانس و آتش نشانی طبق ضرورت، تردد صورت خواهد گرفت. عبور و مرور زائران برای اقامت نیز به همین صورت خواهد بود. در بخش دوم این راسته و از سرشور ۱۰ تا سرشور ۲۴ (کوچه چهنو)، تأکید بر غلبه پیاده است و از سرشور ۲۴ تا انتهای بازار و رسیدن به خیابان دانش با اولویت حرکت پیاده، آرام سازی حرکت سواره در نظر گرفته شده است. به گفته شهردار این منطقه، پروژه احیای بازارسرشور با برآورد هزینه اولیه ۹ میلیارد تومان، به تازگی شروع و بازه زمانی یک ساله برای پایان آن در نظر گرفته شده است. شیرازی می‌گوید: در فاز اول این پروژه که تا پایان امسال به اتمام می‌رسد، تا سرشور ۱۰، کف، بدنه و سقف مرمت خواهد شد. در این میان، هزینه احیای بازار تا سرشور ۱۰ به عهده شهرداری خواهد بود و در ادامه از مشارکت اهالی بهره خواهیم برد. هم اکنون نیز مغازه دار‌ها با شهرداری برای بازسازی همکاری بسیاری خوبی دارند. او شروع پروژه را بازسازی نمای ساختمانی تاریخی در ابتدای بازار بیان می‌کند و می‌گوید: «در ابتدای بازار سرشور، شواهدی قوی از معماری دوره اواخر قاجار و پهلوی اول در بنایی داریم که در طبقه دوم قرار گرفته است و در حال مرمت آن هستیم. این بنا با سه مغازه در زیر آن، معماری غنی دارد و نمی‌توانستیم از بهسازی اش بگذریم.» شیرازی سازه‌های تاریخی بازار سرشور را بازمانده اواخر دوران قاجار می‌داند و می‌گوید: «در طرح بهسازی سرشور نمی‌توان به یک دوره تاریخی مشخص برگشت و مجبوریم لایه‌های مختلف از دوره‌های تاریخی را در کنار همدیگر حفظ و مرمت کنیم. این موضوع در بافت تاریخی شهر‌های دیگر هم دیده می‌شود که هر کدام روایت کننده زمان خودشان هستند. برای ساماندهی سرشور نیز به این وضعیت احترام گذاشتیم و نقاطی را که شواهد و آثار باارزش وجود دارد حفظ کردیم و برای مکان‌هایی که کاملا از بین رفته سعی کردیم تا حدی، گذشته تاریخی را به آن برگردانیم.»

یک دست سازی پایه بین مغازه ها.
اما در بحث عمرانی بازار، مسقف شدن بخش ابتدایی بازار تا سرشور ۱۰ و کف سازی و بدنه سازی، در دستور کار شهرداری قرار گرفته است. شهردار منطقه ۸ در این باره توضیح می‌دهد: «کف بازار سرشور از ابتدا تا انتها به شکل الگوی بازار‌های قدیمی، ترکیبی با ظاهر آجرفرش خواهد داشت. بدین صورت که از ابتدا تا سرشور ۱۰، کف سازی و بدنه سازی و مسقف خواهد شد. اما در ادامه مسیر تا رسیدن به سرشور ۲۹، فقط بدنه و کف سازی در کنار هم انجام خواهد شد و از سرشور ۲۹ تا انتهای بازار، به دلیل وجود ساختمان‌های نوساز، فقط کف سازی.» شیرازی درباره چگونگی اجرای بدنه سازی بازار نیز می‌گوید: «از آنجا که به جز پایهِ بین مغازه ها، اثر تاریخی دیگری در بدنه بازار به جای نمانده است، این پایه‌ها به پایه‌های آجری یک دست تبدیل می‌شوند که موجب نظم بصری در بازار خواهد شد. ادامه بازار نیز تا انتها با درنظرگرفتن نمای بین پایه‌ها یکسان سازی می‌شود.» در طرح احیای بازار، درباره ورودی، سازه‌ای به عنوان سردر درنظر گرفته نشده است. شهردار منطقه ۸ در این باره بیان می‌کند: «از آنجا که ورودی‌های دوبازار فرش و سرشور به عنوان ابتدا یا انتهای بازار محسوب نمی‌شوند و درواقع به واسطه خیابان خسروی در امتداد هم قرار گرفته اند، با ادامه کف سازی بازار‌ها تا پیاده روی خیابان اندرزگو و حجم بخشیدن به این بخش، نشانه‌ای برای ورود به این بازار‌های تاریخی خواهیم داشت.»

شناسایی ۱۰۰ نقطه ارزشمند هویتی محلی
ساسان نوروزی، مشاور طرح احیای بازار نیز با بیان اینکه در راسته سرشور ۱۰۰ نقطه ارزشمند هویتی محلی شناسایی شده است، می‌گوید: «برای هویت سازی محله و ارتقای اجتماعی و فرهنگی آن از این ۱۰۰ نقطه کمک خواهیم گرفت. بعضی از این نقاط مکان مشخص ندارد بلکه قرارگاه رفتاری و اجتماعی بوده است. مثلا از مسیر بازار سرشور، هیئت‌های مذهبی شاخصی می‌گذرند. نام این هیئت‌ها و آداب ویژه هر کدام، جزو هویت این گذر است و ما باید برای احیای آن کمک کنیم. بدین ترتیب، مرمت این بازار، فقط کالبدی نخواهد بود و بخش زیادی از آن فرهنگی و اجتماعی است.» او ادامه می‌دهد: «حسینیه اصفهانی‌ها جزوی از بدنه این محله است. مسجد نظرکرده یا سهله از دوره صفوی باقی مانده و باقوت و فعال است. ما در این بافت، منزل پدری ملک الشعرای بهار را داریم که در ادامه چهنو قرار گرفته و حسینیه قزوینی‌ها در محل آن ساخته شده است و به طور قطع محل این خانه مشخص خواهد شد.»

سقف پارچه‌ای و آجری بر سر سرشور
۱۱۰ متر از بازار سرشور مسقف خواهد شد که از ابتدای بازار تا سرشور ۱۰ و رسیدن به محل مسجد تاریخی ذوالفقار خواهد بود. مشاور طرح احیای بازار با بیان این خبر می‌گوید: «تا قبل از خیابان کشی‌های جدید، عموم مراکز تجاری شهر‌های ایران برای در امان ماندن از گرمای تابستان و سرمای زمستان در دالان‌ها و گذرگاه‌های سرپوشیده‌ای به نام بازار واقع بودند. در راسته سرشور هم مردم و کسبه همیشه به داشتن بازار سرپوشیده تمایل داشته اند و سعی کرده اند بازار مسقف باشد. حتی همین الان هم با پارچه یا حتی ایرانیت سقف را حفظ کرده اند. ما هم به این تمایل احترام گذاشتیم و نیاز بازار را برآورده خواهیم کرد. درواقع ما می‌خواهیم کالبد متناسب با این رفتار را دوباره برایشان بسازیم.» نوروزی درباره سقف گذشته این راسته به دو ارجاع تاریخی که یکی مربوط به دوره قاجار و دیگری پهلوی است اشاره می‌کند و می‌گوید: «سقف بازار در فرم دوره قاجار، آجری و به شیوه دارالخلافه ناصری بوده است. اما در دوره پهلوی بازار سقف نداشته. بدین ترتیب در بازسازی سقف، هر دو الگو را با توجه به موقعیت بنا‌های بازار، در نظر گرفته ایم. یعنی سقف آجری و پارچه‌ای در کنار هم قرار خواهند گرفت. بدین صورت که ۶۰ متر از سقف آجری خواهد بود و مابقی پارچه ای. این پارچه، سازه غشایی است که تا ۵۰ سال تضمین دارد و در برابر باد و باران و طوفان و آتش سوزی مقاوم است.»