فرزندآوری در میان‌سالی، آری یا نه؟

فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ دلش برای داشتن فرزند غنج می‌رود. پرحوصلگی زهرا برای تحمل دشواری‌های مادرانه، بین دوست و آشنا زبانزد است. در مهمانی‌های فامیلی یا دورهمی‌های دوستانه، هروقت با مادری هم کلام می‌شود که از آزار‌های کودکانه طفلش گله دارد، به حرف هایش گوش می‌دهد و بعد با لذت، زاویه‌ای دیگر از ماجرا را نشان می‌دهد. او همه این سختی‌ها را شیرینی می‌بیند، حتی همان بیدارخوابی‌های شبانه اش را یا مثلا بهانه گیری‌ها و مریض شدن‌های گاه وبیگاه طفل که رمق والدین را می‌گیرد. زهرا در اوایل چهارمین دهه زندگی اش قرار دارد و پیش ازاین، مادر شدن را دو بار تجربه کرده است.

از این تجربه‌ها با همه سختی‌ها و خوشی هایش، سال‌ها می‌گذرد و حالا هر دو فرزندش نوجوانی را سپری می‌کنند، در خانواده‌ای که تمکن مالی دارد و همه اعضایش طالب حضور مهمانی تازه اند. نورسیده‌ای که به حال و هوای تکراری خانه، رنگ تازه‌ای بدهد. با وجود میل باطنی به داشتن فرزند سوم، هر بار که از او دلیل مقاومتش را می‌پرسی دلایلی ردیف می‌کند که خلاصه اش می‌شود: «این حرف‌ها دیگر از ما گذشته است». پشت این از ما گذشته است، یک دنیا حرف است و او این حرف‌ها را چندین سال است که دائم با خودش و برای دیگران تکرار می‌کند؛ بااین حال همچنان دلش برای در آغوش کشیدن یک نوزاد و بزرگ کردنش غنج می‌رود.

به روایت آمار

وضعیت اقتصادی با چاشنی موانع فرهنگی دست به دست هم داده است تا دختر‌ها و پسرها، سال‌های بیشتری را در تجرد بگذرانند، دیرتر از قدیم تر‌ها همدیگر را پیدا کنند و در سن بالاتری راهی خانه بخت شوند.

این امر بدیهی با تازه‌ترین آمار ثبت احوال خراسان رضوی نیز اثبات می‌شود. آمار‌های مقایسه‌ای می‌گوید میانگین سن ازدواج در مردان استان از ۲۷.۴ در سال ۹۳ به ۲۸.۷ در سال ۹۹ رسیده است. همین طور میانگین سن زوجه از ۲۲.۳ در سال ۹۳ به ۲۳.۲ در سال ۹۹ افزایش پیدا کرده است. بعد از ازدواج نیز موانع فرهنگی و اقتصادیِ یادشده، همچنان پابرجاست و نتیجه اینکه، زوج‌ها دیرتر از گذشته، طعم پدر و مادر شدن را می‌چشند.

به بیان دیگر خواه ناخواه برای فرزند اول یا فرزندان بعدی، با حرف و حدیث‌های دیگران و استرس خبر‌های دوگانه از معایب و مزایای باروری در سن بالا مواجه خواهند شد.

بخشی از حرکت جامعه به سمت باروری در سنین بالا را می‌توان ناگزیر و ناشی از شرایط جامعه در سال‌های اخیر دانست. آمار‌ها نیز بر این مدعا صحه می‌گذارد. الگوی باروری حاصل از ثبت ولادت در سال ۹۹ بر حسب گروه سنی مادران خراسان رضوی نشان می‌دهد که از ۱۰۷ هزار و ۱۶۶ فرزند متولد شده، ۱۸ هزار ۹۷۷ مورد، مادر سی و پنج ساله و بالاتر داشته است. به بیان دیگر با کسر آن‌هایی که سن مادرشان نامشخص بیان شده است، می‌شود گفت ۱۸ درصد از متولدان استان در سال ۹۹ مادرانی بالای ۳۵ سال داشته اند.

این میزان را به طور مثال مقایسه کنید با سال ۹۵ که ۱۵.۷ درصد از متولدان، مادران سی و پنج ساله یا بیشتر داشتند. بیایید قدری عقب‌تر برویم، مثلا سال ۹۰ که ۱۰.۵ درصد از متولدان از مادرانی بالای سی و پنج ساله و بالاتر به دنیا آمده اند.

افزایش سن مادران استان در هنگام تولد نوزادانشان را با مثال عینی دیگری هم می‌شود توضیح داد؛ مثلا اینکه در سال ۹۰ و در خراسان رضوی، ۲۳۰۹ تولد از مادری با سن ۴۰ تا ۴۴ سال داشته ایم که این میزان در سال ۹۹ به ۳۸۲۳ مورد رسیده است. داده‌ها درباره اینکه موالید استان و کشور، فرزند چندم مادر بوده اند نیز نکات درخور تأملی دارد. آن طور که ثبت احوال کشور در آذر امسال گزارش کرد، حرکت کلی باروری کشور حول وحوش یک تا دو فرزند است و تصمیم به فرزندان سوم به بعد را باید تصمیمی دیریاب دانست. به طوری که در سال ۱۳۹۹، به ازای هر هزار زن در سن باروری (۱۵ تا ۴۹ سال) در کشور، ۱۹ فرزند اول، ۱۹ فرزند دوم و ۷ فرزند سوم به دنیا آمده است.

مقایسه وضعیت خراسان رضوی با دیگر استان‌های کشور نشان می‌دهد که استان از لحاظ فرزندآوری از معدل کشور، وضعیت بهتری دارد؛ به طوری که اعداد یادشده برای فرزند اول، دوم و سوم به ترتیب ۲۱، ۲۴ و ۸ است.
با وجود آمار‌های یادشده اظهار نظر‌های کارشناسی در این باره همچنان متناقض است.

یک روی سکه

مسمومیت بارداری، سندروم داون، افزایش سقط جنین و خطر فشارخون بالا در بارداری؛ خبر این طور شروع می‌شود، با عبارت‌هایی کاملا هشداری. صحبت‌ها از آن یک متخصص زنان و زایمان است که پارسال بر روی خروجی خبرگزاری داخلی قرار گرفت. احتمالا وفور کلیک‌ها بر روی این خبر باعث شده است، جزو نخستین یافته‌های گوگل باشد. خوب که درباره انواع خطر‌های بارداری در سن بالا گفته می‌شود یک البته هم آورده می‌شود که با فلان روش می‌شود از بروز این اختلالات جلوگیری کرد.

خط بعدی خبر دوباره به همان لحن هشداری برمی گردد؛ اینکه بارداری در سن بالا، خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی را در جنین افزایش می‌دهد و باز یک «البته» مبنی بر اینکه علم پیشرفت کرده است و غیره. در نهایت هم می‌گوید با وجود این پیشرفت‌ها نمی‌توان خطرات بارداری در سن بالا را به صفر رسانید؛ انگار که در سایر بارداری‌ها می‌شود.

ازاین دست خبر‌ها که هرازچندی منتشر می‌شود کم نیستند؛ خبر‌هایی که بر چالش‌های جسمی و روانی فرزندآوری در سن بالا اشاره دارد؛ مثل اختلاف سنی والدین و فرزندان که به گفته کارشناسان گوینده، باعث می‌شود والد و فرزند حرف همدیگر را نفهمند و دچار دردسر بشوند.
رد پای تأثیر این خبر‌ها را به وضوح می‌شود روی افکارعمومی دید؛ به طور مثال در شما که خواننده اید و احتمالا موافق مطالب اشاره شده هستید. آیا واقعا نیمه خالی این لیوان، بزرگ‌تر از نیمه پر آن است؟

روی دیگر سکه

تصمیم گیری برای فرزندآوری در سنی که عرف نیست، سخت می‌شود، آن هم وقتی که مطالب سایت‌های دیگر را مرور می‌کنید. مثلا صحبت‌های یکی از اساتید دانشگاه تهران را که از ایجاد اضطراب در داوطلبان ازدواج در سنین ۴۰ سالگی و بالاتر و زوج‌های علاقه‌مند به فرزندآوری در سنین ۴۰ یا ۴۵ سالگی انتقاد کرده و به گزارش مرکز ملی پیشگیری و کنترل بیماری‌های آمریکا، گزارش مرکز بهداشت استرالیا و مطالعه‌ای جامع در آمریکای شمالی و کشور‌های اروپایی اشاره کرده است. در نهایت هم این طور نتیجه گیری کرده است که نباید آمار‌های چند دهه پیش درباره مشکلات بارداری در سن بالا را همچنان در رسانه‌ها و کتاب‌های دانشگاهی تکرار کرد.

برخی دیگر از سایت ها، ترغیب برای فرزندآوری در سن‌های نامتعارف را با استفاده از عبارت‌هایی مانند «golden baby» یا بچه‌های طلایی به اوج رسانده و ادعا کرده اند این عبارت که برای فرزندان مادران کمتر از ۱۹ سال یا بالای ۴۳ سال استفاده می‌شود، در کشور‌های توسعه یافته رو به افزایش است، چون با وجود نیازمندی بیشتر مادران باردار در سنین یادشده، فرزندان متولد شده از ضریب هوشی بالاتری برخوردار هستند.

از میان تحقیقات خارجی انجام شده می‌شود به پژوهشی اشاره کرد که مؤسسه ماکس پلانک انجام داده و خواهر و برادرانی را بررسی کرده است که پدر و مادر‌های یکسانی داشته اند و در یک خانواده بزرگ شده اند تا سن به دنیاآمدن فرزند را مستقل از سایر فاکتور‌ها بررسی کند. نتیجه این شد که فرزندآوری در سن بالاتر منجر به به دنیاآمدن فرزندان سالم تر، قدبلندتر و با توانایی یادگیری بالاتر خواهد شد.

یکی از محققان این پژوهش معتقد است: منافع حاصل از به دنیاآمدن فرزند در سنین بالاتر مادر، بر خطرات مرتبط با زایمان در سنین بالا، غلبه می‌کند. ما باید به سن مادر از نقطه نظر‌های متفاوت دیگری نیز بپردازیم. والدینی که منتظر فرزند هستند با خطرات بارداری در سنین بالا آشنا هستند، ولی معمولا درباره مزایای این کار اطلاعی ندارند.

از میان پژوهش‌های داخلی نیز می‌توان به مقاله‌ای اشاره کرد که چندی پیش جمعی از محققان دانشگاه علوم پزشکی اردبیل با عنوان «فرزندآوری زنان بعد از ۳۵ سالگی؛ آری یا نه؟» تهیه کردند. در این پژوهش با اشاره به دوبرابر شدن امید به زندگی در زنان ایرانی طی هفتاد سال اخیر و مرور مقالات پایگاه‌های اطلاعاتی به این نتیجه رسیده اند که بارداری بعد از ۳۵ سالگی، هرچند به مراقبت‌های بیشتری نیاز دارد، اما نمی‌تواند یک پدیده غیرعادی و غیرمعقول تلقی شود.
در میان اظهاراتی که دست کم ظاهری متناقض دارند، سراغ کارشناسانی می‌رویم که ساده و صریح، از بُعد روان شناسی و پزشکی بگویند فرزندآوری در سن بالا، آری یا نه؟ دشواری‌های هماهنگی و گفتگو را هم به بهای خبره بودنشان می‌پذیریم.

دانایی و توانایی همسران؛ مسئله این است

باور به تعیین بازه سنی ندارد، نه برای ازدواج و فاصله سنی دختر و پسر و نه برای مراحل بعد از آن مثل فرزندآوری.
حجت الاسلام قاسم سوری، مشاور خانواده است و برای آنچه می‌گوید دلیل دارد؛ «مردم از ما به عنوان روان شناس می‌پرسند سن مناسب برای ازدواج کِی است؟ با قاطعیت عرض می‌کنم هر روان شناسی که برای ازدواج عدد مشخص کند و مثلا بگوید ۲۰ تا ۲۵ سالگی یا هر چیز دیگر، بی شک، حاذق و متبحر نیست؛ چون ما اصلا چیزی به عنوان سن ازدواج نداریم. ازدواج یک بلوغ است و برای هرکسی در سنی رخ می‌دهد. شاید یک نفر در ۱۶ سالگی به بلوغ چهارگانه جنسی، عاطفی، اجتماعی و عقلی برسد و دیگری در سی سالگی هم به این رشد نرسد.»

او با همین رویکرد درباره فاصله سنی والدین و فرزندان می‌گوید: هر چه این اختلاف سنی کمتر باشد، امکان تربیت فراهم‌تر است، اما الزامی در کار نیست و به اصطلاح نمی‌شود علت تامه تربیت فرزند را اختلاف سنی کم او با والدینش دانست. چه بسا والدینی که اختلاف سنی شان با فرزندانشان کم است، اما تربیت خوبی ندارند.

این کارشناس خانواده شرط لازم و کافی برای تربیت فرزند را والدین دانا و توانا می‌داند و اضافه می‌کند: والد دانا یعنی کسی که با وجود اختلاف سنی با فرزندش می‌داند که فرزند این عصر در شرایط ماهواره، گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی به دنیا آمده است. دانایی یعنی بالارفتن سطح آگاهی ما درباره وظایفمان. برخی از این وظایف عمومی است و تفاوتی بین والد سی ساله با پنجاه ساله ندارد، مثل محبت کلامی به فرزند. برخی دیگر به سن والد مرتبط است.

به عنوان مثال بنده به عنوان پدری پنجاه ساله بدانم که بچه ام از گفتن برخی مطالب به من حیا می‌کند. باید آگاه باشم و گوش دیگری برایش فراهم کنم تا حرف هایش را بشنود. می‌توانم زمینه چینی کنم برای اینکه فرزندم یک دوست خوب و هم سن وسال داشته باشد. من از طریق او مطلع شوم و تدبیر‌های مدیریتی را به کار بگیرم. خلاصه اینکه آگاهی یعنی من به عنوان پدر و مادر بدانم وظایفم در هر سنی-چه سن فرزندم و چه سن خودم- چیست.

حجت الاسلام سوری با بیان اینکه هر والد دانا الزاما توانا نیست ادامه می‌دهد: آدم دانا آنچه را که می‌داند با مهارت افزایی و تمرین تبدیل به رفتار می‌کند. کسی که می‌داند بچه اش به محبت نیاز دارد، اما نمی‌تواند محبت کند، دانا هست و توانا نیست. چون محبت کلامی را تمرین نکرده است. این تمرین‌ها هم ربطی به سن والد ندارد و وابسته به جسم نیست. فکری که فعال باشد جسم را هم توانا می‌کند.

از حرف‌هایی که میان عامه مردم ردوبدل می‌شود، خبر دارد و نمونه‌ای از آن‌ها را این طور بیان می‌کند: می‌گویند این آقا ۴۵ ساله است و نمی‌تواند با یک بچه سه ساله یا ده ساله، ارتباط بگیرد. چرا نتواند؟ توجه ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها نسبت به نوه هایشان را دیده ایم؛ اینکه با وجود کهولت سن با بچه‌ها بازی می‌کنند، درحالی که والدین جوان این فرزندان برای بازی با بچه خود وقت نمی‌گذارند. می‌بینیم بچه‌ها در خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها آن قدر شاد هستند، خوش می‌گذرانند و توجه دریافت می‌کنند که حاضر نیستند به خانه برگردند. این ها، یعنی دانایی و توانایی، با پا به سن گذاشتن از بین نمی‌رود و در سن بالا هم می‌شود با فرزندان رابطه عاطفی برقرار کرد.

او تأکید می‌کند: اگر دلیل نفی فرزندآوری در سن بالا، ناظر بر دانایی و توانایی والدین باشد، قبول. فردی که فاقد دانایی و توانایی است اگر جوان هم باشد ما توصیه می‌کنیم بچه دار نشود؛ چون آسیب می‌زند، اما اگر دانا و توانا باشد، دلیلی برای این نهی و نفی وجود ندارد و در سن بالا هم می‌شود خوب فرزند داری کرد.
او از میان نمونه‌هایی که در آموزه‌های دینی مان وجود دارد، به دو پیامبر الهی -حضرت ابراهیم (ع) و حضرت زکریا (ع) - اشاره می‌کند که در سن پیری صاحب فرزند شدند و با بهره مندی از دانایی و توانایی فرزندان خود را تربیت کردند.

سایه روشنِ بارداری در سن بالا

رئیس مرکز ناباروری میلاد، جوانب قضیه را با هم می‌بیند؛ هم شرایطی را که منجر به افزایش سن مادران شده است، هم افزایش احتمال بروز خطرات بارداری در سن بالای ۳۵ سال و هم مطالعاتی که به نقاط قوت بارداری در سنین یادشده اشاره می‌کند.

دکتر نیره خادم پیش از آنکه به بیان خطرات بارداری در سن بالا بپردازد، دو نکته داخل گیومه و مهم می‌گوید؛ اینکه خطراتی که در ادامه می‌خوانید به این معنی نیست هر کس در سن بالا باردار شد، الزاما دچار این عوارض می‌شود، بلکه صرفا می‌توانیم درباره احتمال ابتلا به عوارض دوران بارداری صحبت کنیم.

دوم اینکه هدف از بیان این نکات، این نیست که خانم‌های باردار سن بالا یا آن‌ها که تصمیم به بارداری دارند، دچار اضطراب بشوند، بلکه به این معناست که در زمان بارداری به مراقبت بیشتری نیاز دارند. به بیان دیگر همه مادر‌ها باید در دوره حاملگی توسط متخصص زنان، مراقبت و کنترل شوند، اما آن‌هایی که سن بالا دارند، به ویژه اگر دچار بیماری زمینه‌ای هستند حتما قبل از بارداری باید با پزشک معالج خود یا مراکز مراقبت حاملگی‌های پرخطر دانشگاه علوم پزشکی مشورت کنند.

او با این مقدمه، بهترین سن بارداری خانم‌ها را ۲۰ تا ۳۰ و حداکثر ۳۵ سال بیان می‌کند و با یک، اما ادامه می‌دهد: طبق آمار در همه دنیا و همچنین ایران به دلیل بالارفتن سن ازدواج و افزایش استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری، سن مادر در تولد اولین فرزند ۵ سال و بیشتر افزایش یافته و از میانگین ۲۲ سال به ۲۷ تا ۳۰ سال رسیده است.

این متخصص زنان و زایمان و فلوشیپ فوق تخصصی ناباروری با بیان اینکه با افزایش سن به ویژه بعد از ۳۵ سالگی قدرت باروری خانم‌ها به تدریج کاهش و عوارض حاملگی ممکن است افزایش پیدا کند، ادامه می‌دهد: به طورکلی در همه افراد با افزایش سن، احتمال بروز بیماری‌های داخلی مثل مشکلات قلبی عروقی، کلیوی، آرتروز، افزایش وزن، دیابت و ... زیاد می‌شود، به خصوص در کسانی که سبک زندگی سالمی ندارند و خانم‌های باردار هم از این قاعده مستثنا نیستند؛ بنابراین خانم‌هایی که در سن بالا باردار می‌شوند با افزایش احتمال بیماری‌های مرتبط مواجه هستند که اگر کنترل نشود می‌تواند عوارضی برای مادر و جنین ایجاد کند.

خادم با تقسیم مشکلات بارداری در سن بالا، به نیمه اول و دوم دوران بارداری اضافه می‌کند: در اوایل حاملگی، عوارض همان است که در حاملگی‌های مادران جوان‌تر داریم و فقط احتمال بروز آن بیشتر است؛ مثل سقط‌های خودبه خودی که بیشتر در هفته ۶ تا ۱۴ حاملگی رخ می‌دهد و با افزایش سن احتمال آن بالا می‌رود، به طوری که در سن چهل سالگی میزان سقط به ۴۰ درصد می‌رسد، درحالی که این رقم در سن ۲۰ تا ۳۰ سالگی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد برآورد می‌شود.

او ادامه می‌دهد: حاملگی خارج از رحم، به ویژه در مادرانی که سن بالا دارند و خودشان به طور طبیعی باردار نشده اند ۴ تا ۸ برابر مادرانی است که سن پایین دارند و بدون استفاده از روش‌های کمک باروری باردار شده اند.
خادم این را هم می‌گوید که برخی مطالعات از افزایش بروز ناهنجاری‌های کروموزومی مثل سندروم داون و ناهنجاری‌های غیر کروموزومی مثل اوتیسم در نوزادانی حکایت دارد که از مادر و پدر مسن متولد شده اند.

رئیس مرکز ناباروری میلاد درباره عوارض حاملگی در سن بالا طی اواخر دوره بارداری نیز به مواردی مثل افزایش فشارخون و دیابت بارداری، احتمال بروز خونریزی‌های دوران بارداری، سزارین، افزایش زایمان‌های زودرس و کم وزنی نوزاد اشاره می‌کند.

او با بیان اینکه شانس دو یا چندقلوزایی و عوارض ناشی از آن در بارداری‌های سن بالا بیشتر است، به مطالعاتی اشاره می‌کند که به آن سوی قضیه، یعنی ابعاد مثبت بارداری در سن بالا اشاره دارند؛ مثلا مطالعه‌ای که می‌گوید مادران ۴۰ تا ۵۰ سال، استرس‌های روانی، عاطفی و فیزیکی حاملگی را راحت‌تر تحمل می‌کنند و خودشان را بهتر با مشکلات بارداری تطبیق می‌دهند. همچنین مطالعه‌ای دیگر نشان داده است که میزان سلامت و تکامل زبانی و اجتماعی کودکان تا ۵ سال در این مادران بیشتر است.

نکته دیگر اینکه در این کودکان میزان صمیمیت، صبر و توجه به والدین بیشتر است و ثبات عاطفی و ثبات مالی بیشتری در آینده نشان داده اند. در مجموع توصیه این متخصص این است که جوانان ازدواج و فرزندآوری شان را به تأخیر نیندازند و همچنین فاصله سنی میان فرزندانشان را کاهش دهند تا طعم پدر و مادر شدن را در سنین پایین‌تر و با انرژی مضاعف دوران جوانی بچشند.