روایت مساجدی که قرارگاه فرهنگی اجتماعی محله‌هایشان هستند

شهرآرانیوز - «مسجد اسلامی در واقع همان مسجدی است که پیامبر (ص) از آن به عنوان پایگاه اداره اجتماع و حکومت استفاده می‌کردند؛ یعنی همه چیز در مسجد و این پایگاه، محور همه فعالیت ها، از معنوی تا علمی، قضایی تا فرهنگی، خانواده تا نظامی و... مسجد امروز باید مرکز تولید علم شود ... سینما و تئاتر کشور را مساجد باید به سود انقلاب جهانی اسلام دگرگون می‌کردند. اقتصاد اسلامی اعم از بانک‎داری اسلامی و... باید منبعث از مساجد می‌شد و هزاران باید و‌ای کاش دیگر.» آنچه خواندید، یکی از بیانات رهبر معظم انقلاب درباره مساجد است. ایشان ضمن تأکید بر نقش عبادی مساجد، همیشه مساجد را کانون انقلاب و حل مشکلات جامعه اسلامی دانسته اند.

کافی است به کارکرد‌های مساجد شهرمان نگاه کنیم تا متوجه «هزاران باید و‌ای کاش دیگر» در بخش آخر جمله بالا بشویم. این جمله مؤید آن است که مساجد امروز ما برخی از کارکرد‌های اجتماعی شان را از دست داده اند؛ کارکرد‌هایی که در دوره انقلاب و جنگ تحمیلی به بهترین حد خود رسیده بودند و از مساجد به عنوان اصلی‌ترین پایگاه اجتماعی هر محله یاد می‌شد. فرارسیدن دهه فجر بهانه‌ای شد تا چند مسجد را که در حوزه کارکرد‌های اجتماعی شاخص هستند، معرفی کنیم.

«حضرت عباس (ع)»؛ پایگاهی برای جوانان محله

نعیمه زینبی | مسجد «حضرت عباس (ع)» شبیه مساجد دیگر پا گرفت؛ خیری زمینش را اهدا کرد و با کمک‌های مردمی ساخته شد. این مسجد که پیش از انقلاب در بولوار جمهوری اسلامی درش به روی نمازگزاران گشوده شد، در وقایع انقلاب نقشی پررنگ ایفا کرد و در ۸ سال دفاع مقدس، رزمنده‌های زیادی را راهی جبهه کرد. اما آنچه باعث شده است به سراغ این مسجد محوری در محله کوشش برویم، فعالیت‌های انقلابی و جهادی آن‌ها در سال‌های مبارزه و دفاع مقدس نیست؛ این روز‌ها این مکان امن الهی بیش از گذشته مأمن همه جوانان و نوجوانانی است که می‌خواهند در مسیر دین گام بردارند.

این مسجد تا سال گذشته از مساجد شبانه روزی مشهد بود که محل امنی برای کارتن خواب‌ها و زائران درراه مانده حرم مطهررضوی بود. کرونا این چشمه امید را از بی پناهان شب‌های مشهد گرفت و اکنون این مسجد جزو مساجد نادر مشهد است که از ۷ صبح تا انتهای شب به روی مراجعه کنندگانش باز است. اتفاقی که می‌تواند بسیاری از مسافران مشهد را شادمان کند، چون هر ساعتی از روز که به مشهد قدم بگذارند، می‌توانند از این مسجد و امکانات آن بهره ببرند.

از سوی دیگر، وجود مدرسه در مسجد رونق بیشتری به ساعات خلوت آن داده است. محسن فدایی، امام جماعت این مسجد، که تلاش زیادی برای فعال کردن آن کرده است، می‌گوید: «دانش آموزان ۳ مقطع هفتم، هشتم و نهم در طول سال به اینجا می‌آیند و ثبت نام می‌کنند.» این مسجدمدرسه بیش از ۱۰۰ دانش آموز دارد که معدل آن‌ها کمتر از ۱۸ نشده است. کمبود فضا باعث شده است مساجد دیگر هم وارد این گود شوند و بعضی کلاس‌ها در جای دیگر برگزار شود.

طرح ازدواج بدون طلاق که به معرفی و واسطه گری میان جوانان می‌پردازد نیز از دیگر طرح‌های ابتکاری این مسجد است که تاکنون حدود ۵۰۰۰ نفر در آن ثبت نام کرده اند. برای شرکت در این طرح، فقط کافی است خانواده همراه فرزندش که قصد ازدواج دارد، مراجعه و نام نویسی کنند. همراهی مشاور در همه مراحل پیش تا پس از ازدواج از نقاط قوت این طرح ازدواج است. ۸ سال طرح و برنامه ریزی باعث شده است از حدود ۲۰۰۰ ازدواج، فقط ۳ ازدواج به طلاق منجر شود. مسئولان این طرح برای یافتن شغل و تهیه جهیزیه نوعروسان نیز بیکار نمی‌نشینند. این طرح که اکنون به بار نشسته، در مساجد شهر گسترش یافته و در مرکزی متمرکز و جدا درحال اجراست.

کمک به نیازمندان با ایده‌ای جالب ترکیب شده است تا مستمندان این شهر نیز از سفره بابرکت مسجد حضرت عباس (ع) بی بهره نباشند. در این طرح از اهالی محل می‌خواهند نان‌های خشک شده شان را به مسجد بیاورند. با استقبال اهالی هر هفته مقدار زیادی نان خشک جمع آوری و فروخته و میان ۱۱۰ خانواده زیرپوشش تقسیم می‌شود. ارتباط میان خیران و نیازمندان از دیگر کار‌هایی است که این مسجد انجام می‌دهد.

بهره بردن از نیروی جوانی در کنار تجربه کهن سالان مسجد باعث شده است طرح‌های مسجد به خوبی پیش برود. طرح اشتغال زایی برای زنان خانه دار نیز در کنار دیگر فعالیت‌های مسجد به دست بانوان فعال مسجد اجرا شده است. همه این فعالیت‌ها در کنار مراسم مذهبی و مناسبتی در زیرپوست مسجد جریان دارد تا این مسجد نمونه خوبی برای مسجد انقلابی و جهادی باشد.

مسجد دکتر و مهندس ساز «حاج آخوند»

فاطمه شوشتری | مسجدی که در دهه ۶۰ و روز‌های جنگ از محفل‌های مهم فکری جوانان و از مراکز سامان دهی آن‌ها برای اعزام به میدان نبرد بود، با راه اندازی قرائت خانه در دهه گذشته باعث شده است این بار جوان تر‌ها آن را خانه دومشان بدانند. این قرائت خانه با مساحت ۵۰ متری اش هر روز میزبان جوانانی است که درس خواندن در مسجد را به کتابخانه‌های عمومی ترجیح داده اند. این موفقیت که پیامد مسجدداری درست و اسلامی است، از ۱۴ سال پیش با مدیریت حجت الاسلام احمدعلی لاریجانی به دست آمده است. او کسی است که با جوان‌های صف نماز جماعت مسجد رفاقت دارد و به واسطه صحبت با جوانان هم متوجه نیاز آن‌ها شده است.

حجت الاسلام لاریجانی با ایجاد این قرائت خانه کوچک، علاوه بر کمک به تحصیل دانش آموزان، موجب انس آن‌ها با مسجد و برنامه‌های معنوی اش شده است. این علقه و اتصال به حدی محکم شده است که مسجد خادم ندارد و همه کاره آن دانش آموزان هستند. بسیاری از آن‌ها حتی بعد از دانشجوشدن هم ارتباطشان را با مسجد قطع نکرده اند.

حالا افتخار مسجد «حاج آخوند» دانشجوشدن بیش از ۱۰۰۰ دانش آموزش است. به گفته حجت الاسلام لاریجانی، بچه‌ها با درس خواندن در این مکان و کسب رتبه‌های برتر دانشگاهی، به رسم روز‌های حضور در مسجد، نمازخانه دانشگاه هایشان را هم فعال نگه داشته اند. این قرائت خانه پیش از انقلاب، کتابخانه و پاتوقی برای جوانان انقلابی بود. ۴۵ سال پیش جوانان محله پایین خیابان از همین کتابخانه کوچک باب گفتمان انقلابی را باز کردند. در سال‌های پایانی دهه ۷۰ اتاق قدیمی سامان دهی شد و به کنکوری‌ها اختصاص یافت.

افراد ابتدا در تفاهم نامه‌ای با مدرسه‌های اطراف جذب این کتابخانه می‌شدند، اما اکنون با شناخته شدن مسجد و قرائت خانه آن و از همه مهم‌تر افزایش یافتن شمار قبولی‌های کنکور با رتبه‌های برتر، مراجعات خودجوش شده است. از مزیت‌های اصلی قرائت خانه مسجد حاج آخوند این است که خود اعضا گردانندگان اصلی آن هستند.
نه فقط مدیریت قرائت خانه با دانش آموزان است که آماده کردن چای و نظافت سالن مطالعه، آشپزخانه، گاهی اوقات شبستان مسجد و حتی سرویس‌های بهداشتی نیز با آن هاست.

کسی از قصه زندگی حاج آخوند که نامش روی مسجدی در پایین خیابان در وحدت ۱/۳ نشسته است، خبر ندارد. آن طور که حجت الاسلام لاریجانی درباره این مسجد کوچک تعریف می‌کند، تاریخ ساخت آن به بیش از ۱۰۰ سال پیش برمی گردد و در گذشته خانه‌ای حیاط دار با حوض و درخت توت قطوری بوده که با همت اهالی حیاط و آب انبار آن خراب و به بنای اصلی اضافه شده است، اما همچنان کوچک است. در پرونده پایگاه بسیج شهید مدنی این مسجد که این روز‌ها ۹۰ عضو فعال دارد، نام ۵۴ شهید و ۳۰ جانباز ثبت شده است.

سفره داری دنباله دار مسجد «موسی بن جعفر (ع)»

سعیده ساجدی نیا | آن طور که در خاطرات قدیمی‌های محله امیرالمؤمنین (ع) روایت می‌شود، قدمت مسجد «موسی بن جعفر (ع)» به بیش از یک قرن پیش برمی گردد. آنچه در این عمر دراز موجب شده است نقل مسجد موسی بن جعفر (ع) در میان مردم مشهد دهان به دهان بچرخد، سفره‌های نذری ریشه دار آن است که از حدود ۷ دهه قبل، هر چهارشنبه پابرجاست. چهارشنبه شب‌ها بسیاری از مردم مشهد از نیازمند و دارا در مسجد محله امیرالمؤمنین (ع) دور هم جمع می‌شوند و میهمان اهل بیت (ع) هستند. از این سفره که به نام مسجد موسی بن جعفر (ع) معروف است، دست کم میان ۲۵۰ نفر غذای نذری توزیع می‌شود.

این سفره دنباله دار چهارشنبه شب‌ها حتی در روز‌های کرونایی هم تعطیل نشد و غذای آن به صورت بیرون بر بین مردم پخش شد. از دیگر سفره‌های ریشه دار مسجد موسی بن جعفر (ع) که عمری بیست وپنج ساله دارد، سفره‌ای است که به اباعبدا... الحسین (ع) اختصاص دارد. اربعین هرسال با طبخ چند تُن برنج، از حدود ۱۰ هزار عزادار پذیرایی می‌شود، چنان که یکی از پرشورترین مراسم اربعین مشهد به نام مسجد موسی بن جعفر (ع) ثبت شده است.

این مسجد صدساله تاکنون ۴ بار تخریب و دوباره بازسازی کامل شده است. در این مرمت و بازسازی‌ها که همگی با هزینه اهالی و به دست بچه مسجدی‌ها انجام شده است، در ۲ مرتبه سقف مسجد چوبی می‌ماند و بار دیگر به اقتضای زمانه، چوب‌های بنا برچیده و از آهن استفاده می‌شود. در مرمت بعدی، سقف با استفاده از ضربی‌های جناغی محکم کاری می‌شود. دفعه آخر هم مسجد کامل خراب و از نو طرح ریزی و ساخته می‌شود.

غلامرضا قارونی که پسر اولین معمار مسجد موسی بن جعفر (ع) است و ۳۰ سال مسئولیت کلیدداری مسجد را به عهده داشته است، ماجرای اهدای زمین و ساخت بنای اولیه مسجد موسی بن جعفر (ع) را این طور روایت می‌کند: «فردی ثروتمند به نام حاج آقای برزگر ملاک بود و فقط در محله وحدت ۴ قواره زمین با چرخ چاه یا به اصطلاح پایاب داشت. آبی که به سمت مهرآباد جاری و زمین کشاورزان از آن سیراب می‌شد. حاجی برزگر شنیده بود که اهالی محله امیرالمؤمنین (ع) به مسجد نیاز دارند. ازاین رو، ۲۰۰ متر از زمینش را برای ساخت مسجد به میرزا علی اکبر داد. میرزا علی اکبر، متولی مسجد، پیرمردی نابینا بود که با عصای سفید راه می‌رفت. زمین اهدایی حاجی برزگر از همان ابتدا صحن و حیاط داشت و حوضچه‌ای وسط آن بود.

شب‌ها کف حوض نظافت می‌شد و صبحگاه از آب قنات داخل آن می‌ریختند تا مردم وضو بگیرند. حاجی قارونی معمار و از صبح تا شب سر کار بود. او به محض اینکه به خانه می‌رسید، با یکی دیگر از محلی‌ها مشغول دیوارچینی صحن مسجد می‌شد و هربار ۴ تا ۵ رج دیوار را بالاتر می‌برد. میرزا علی اکبر هم با اینکه چشمانش سویی نداشت، پرتوان در ساخت مسجد کمک می‌کرد. دراین میان، برای سرعت بخشیدن به ساخت وساز مسجد، از هرکس که توان همراهی داشت، درخواست می‌شد پای کار بیاید و بنایاوری‌ها هر روز بیشتر می‌شدند و گوشه‌ای از کار را به دست می‌گرفتند و به این ترتیب، بنای اولیه مسجد روپا شد.»

«سیدالشهدا (ع)»؛ مسجدی با روح جهادی

نجمه موسوی کاهانی | برخلاف دیگر فضا‌های کاری، اینجا کارگران برای انجام کار سخت‌تر رقابت می‌کنند، زیرا پای ساخت مسجد در میان است؛ مسجدی که به نام «سیدالشهدا (ع)» مزین است. در ظاهر بنایی نیمه کاره است؛ اما دست‌های پینه بسته، نجوا‌های عارفانه و صلوات‌های گاه وبیگاهی که از آن شنیده می‌شود، آدم را به حال وهوای روز‌های دفاع و جهاد پرت می‌کند؛ انگار بوی باروت و خون کم دارد تا پا بگذاری به دل خاک ریز‌های جنوب. هم رزمانی که سال‌های جوانی شان را در راه دفاع از این مرزوبوم گذاشته اند، حالا در میان سالی در کنار هم جمع شده اند و دوباره جهاد می‌کنند، اما این بار هم سنگران روز‌های دفاع سنگرشان را در مسجد بنا کرده اند و کمر همت بسته اند تا با سرعت مسجد محله شان را آماده برگزاری مراسم مذهبی کنند.

از سال ۱۳۹۶ که ساخت مسجد سیدالشهدا (ع) شروع شد، بیشتر اهالی محله سرافرازان در روند ساخت مشارکت کرده و هیچ وقت نگذاشته اند کلنگ ساخت مسجد بر زمین بماند. از کمک‌های مالی اهالی به مسجد که بگذریم، برای ساخت این مکان فرهنگی مذهبی از نمازگزاران ۹۴ مسجد شهر نیز کمک گرفته شده است. زیبایی ساخت این مسجد همدلی‌ای است که میان اهالی محله سرافرازان ایجاد کرده است. ساکنان محله معتقدند اگر این مسجد نبود، شاید سال‌ها هم محله‌ای بودند، اما وفاق و همدلی و ارتباط محکمی بینشان به وجود نمی‎آمد.

ساخت مسجد که شروع شد، همه آستین همت بالا زدند تا هرقدر که امکان دارد، از هزینه‌های اضافی کم کنند و کار را سرعت ببخشند. آن‌ها به جای پرداخت هزینه کارگر هر روز صبح، قبل از رفتن به محل کارشان، هراندازه که می‌توانند وقت می‌گذارند و پای کار ساخت مسجد می‌آیند. حتی پرس وجو هم نیاز ندارد که متوجه شویم؛ این آقایان که اینجا کارگری می‌کنند، هرکدام برای خودشان شخصیت اجتماعی دارند، اما خالصانه مشغول کار هستند و بزرگ‌ترین افتخارشان کارگری برای سیدالشهدا (ع) است.

اعتقاد قلبی شان این است که سیدالشهدا (ع) همه جور سرباز می‌خواهد. سربازی امام حسین (ع) فقط رزم در میدان نیست. سرباز و سردار، استاد و دانشجو، کارگر و کارفرما همه برای کار جهادی در کنار هم هستند. آن‌ها نه تنها در تقسیم کار تبعیض قائل نمی‌شوند، بلکه حتی برای کار سخت از هم سبقت می‌گیرند. این درحالی است که بسیاری از این آقایان جانبازند و تحت درمان، طوری که در منزل خودشان دست به کاری نمی‌زنند و تازه از آن‌ها مراقبت می‌شود، اما اینجا را دارالشفا می‌دانند و درحد توان به پیشرفت کار‌ها کمک می‌کنند.

حدود ساعت ۶ و ۳۰ دقیقه صبح، آقایان یکی یکی جمع را ترک می‌کنند و برای رفتن به محل کارشان آماده می‌شوند. تنها چیزی که برای پذیرایی در این محل وجود دارد، کلمن آبی است که هرکدام قبل از رفتن به نیت سیدالشهدا (ع) جرعه‌ای از آن می‌نوشند. مسجد سیدالشهدا (ع) از آخرین مساجد ساخته شده مشهد در قرن چهاردهم خورشیدی است، اما روحیه سازندگان این مسجد نشان می‌دهد روحیه جهادی نیمه‌های قرن حاضر هنوز در خون مردم شهر جریان دارد.

احیای کارکرد‌های اجتماعی مساجد با کانون‌های فرهنگی هنری

تکتم جاوید | جنگ که تمام شد، مساجد هم قدری خلوت شدند. نزدیک بود مساجد به مکانی برای عبادت صرف بدل شوند که کانون‌های فرهنگی و هنری از دل مساجد سر برآوردند؛ کانون‌هایی که تربیت کودکان و آموزش بزرگ سالان را سرلوحه کارشان قرار دادند. تشکیل کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد به سال ۱۳۷۲ بازمی گردد و تا امروز با جمعیت چندهزارنفری از اهالی هر محله درحال فعالیت اند و این یعنی کارکرد‌های اجتماعی مسجد تا حد زیادی احیا شده و همچنان پابرجاست.

محمد ابدالی تکلو مدیر ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی مساجد استان است. وی پیش از شرح اقدامات از نقش تأثیرگذار مساجد می‌گوید: از صدر اسلام تا زمان انقلاب اسلامی و پس از آن، از جنگ تحمیلی تا امروز، مساجد هرگز از فعالیت‌های اجتماعی خالی نبوده اند. در هر دوره‌ای به نوعی از این فضا برای اتحاد و حرکت‌های اجتماعی استفاده شده است، اما در دهه ۷۰ برنامه‌ها سازمان یافته شد.

به گفته او هدف اصلی راه اندازی کانون ها، جذب جوانان و نوجوانان بود؛ براین اساس که بتوان فعالیت‌های فرهنگی و هنری را در قالب و فضای معنوی مساجد آموزش داد تا در آینده شهروندانی با حرفه‌های مختلف، اما با غیرت دینی و مسجدی داشته باشیم.

شرط راه اندازی کانون فرهنگی در مسجد، تقاضای امام جماعت و معرفی فرد پیشنهادی مسئول است. ابدالی تکلو ادامه می‌دهد: یک سوم مساجد استان کانون فرهنگی و هنری دارند؛ یعنی ۱۸۴۲ مسجد. البته شعارمان «هر مسجد یک کانون فرهنگی» است و قصد داریم به این هدف نزدیک شویم تا کانون‌های مساجد به عنوان بازوی فرهنگی ائمه جماعات فعالیت کنند.

مدیر ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی مساجد استان مهم‌ترین دستاورد راه اندازی کانون‌ها را پیشگیری از فعالیت‌های جزیره‌ای و سلیقه‌ای می‌داند و می‌گوید: ایجاد شبکه‌ای منسجم با شرح هدف و مسیر، بهترین روش سامان دهی بچه‌های مسجدی بود. درعین حال، عملکرد این کانون‌ها سنجیده و ارزیابی هم می‌شود.

مهم‌ترین دستاورد‌های این کانون‌ها معرفی چهره‌های بین المللی قرآنی، هنری و تولیدات رسانه‌ای در فضای مجازی است که وی دراین باره اضافه می‌کند: کانون‌های فرهنگی و هنری در زمینه معرفی هنرمندان و افراد شاخص فرهنگی به کشور بسیار موفق عمل کردند. این نتایج نشان می‌دهد که مساجد به شکل عملی و واقعی کارکرد اجتماعی شان را نشان داده اند.

او مشکل بزرگ اقدامات فرهنگی را در کشور فعالیت‌های سلیقه‌ای می‌داند و می‌افزاید: اکنون کار فرهنگی زیادی در کشور انجام می‌شود، اما بازهم دراین زمینه دغدغه داریم و دلیل آن سلیقه‌ای و جزیره‌ای بودن فعالیت هاست.