سینمای مستند سینمای اندیشه است، نه گیشه

گذشته از وجه سرگرمی سینما، کارکرد آگاهی بخشی آن فقط از طریق مستند میسر است؛ هرچند فیلم مستند گاهی حتی در جذابیت و سرگرمی هم از فیلم داستانی پیشی می‌گیرد و قدرت هنری و عملکردی اش از فیلم‌های داستانی جشنواره‌ای فراتر می‌رود.

مسعود زارعیان | مستندساز و دبیر جشنواره مستند بهشت | شهرآرانیوز - سینمای مستند در دنیا به ویژه در سال‌های گذشته رشد چشمگیری داشته است، به حدی که سینمای داستانی را که برمبنای تخیل شکل می‌گیرد، تقریبا به حاشیه رانده است. اساسا سینمای جهان با فیلم مستند شروع شده است، اما به دلیل محدودشدن این قالب به موضوعات خاص مانند حیات وحش، سینما به تدریج به سمت فیلم‌های داستانی پیش رفت.

به تازگی آثار مستند با ورود به موضوعات اجتماعی، جایگاه و جذابیتشان را بازیافته اند، به گونه‌ای که دو سال پیش با وجود سینمای داستانی و گیشه خوب آن، مستندی که برای معرفی شهرداری بوستون تولید شده و زمان آن بیش از چهار ساعت بود، در جشنواره‌های بزرگ دنیا جوایزی متعدد کسب کرد.

البته باید توجه کرد که سینمای مستند، سینمای اندیشه و درصدد آگاهی بخشی است، نه به دنبال گیشه. اهمیت سینمای مستند در این است که سراغ موضوعاتی می‌رود که در فیلم داستانی، امکان پرداختن به آن‌ها وجود ندارد و، چون با واقعیت پیش می‌رود، به طبع ارتباط بیشتری با مخاطب برقرار می‌کند و قدرت اثرگذاری اش بیشتر است.

قدرتمند برای شناساندن سینمای ایران در جهان

در سینمای ایران نیز با نگاهی اجمالی می‌توان دریافت که مستند، قدرت بیشتری برای حضور در عرصه‌های جهانی دارد و جوایز بیشتری هم نسبت به حوزه داستانی کسب کرده است؛ چنان که شاهد بودیم، سال ۲۰۲۰ فیلم مستند «در جست وجوی فریده» به عنوان نماینده ایران برای اسکار و رقابت با سینمای داستانی دنیا معرفی شد که می‌توان گفت رنسانسی در حوزه مستند بود. امسال نیز ایران در جشنواره ایدسا که از معتبرترین جشنواره‌های دنیاست و شاید بشود گفت اسکار سینمای مستند است، دو اثر مستند ارائه کرد.

رسانه‌ای پیشرو در تبیین هویت جهانی مشهد

در دنیا برای بیان موضوعات مهم در زمینه‌های مختلف به سراغ سینما می‌روند، زیرا به عنوان هنر هفتم، جامع هنر‌های پیش از خود و زبانی بین المللی و اثرگذار است. به عبارت دیگر، رسانه‌ای پیشروتر از مستند نداریم که ذهن و دل مخاطب را تسخیر کرده و توان معرفی ابعاد مختلف هویت شهر را داشته باشد. با وجود وجوه متنوع اهمیت مشهد در ایران و جهان، هنوز کار درخوری برای معرفی این شهر انجام نشده است، درحالی که این ظرفیت هرجای دیگر دنیا یا حتی ایران بود، تاکنون صد‌ها فیلم از ابعاد مختلف برای آن ساخته شده بود.

گویا مسئولان شهری در خواب غفلت اند. آن‌ها در زبان ادعای حمایت می‌کنند، اما در عمل هیچ اتفاقی نمی‌افتد. نه ظرفیت‌های مشهد را می‌شناسند، نه قدرت سینمای مستند را می‌دانند و نه از مسائل عمده تمدنی مشهد و نسبت آن‌ها با جهان پیرامونی آگاه هستند. به عنوان نمونه، با وجود بودجه‌ها و اعتبارات سینمایی عجیب وغریب استان، جشنواره فیلم بهشت که آن را با کمترین بودجه برگزار کردیم و فقط چهل اثر در کارگاه‌های آن تولید شد، به علت تغییر مدیران بلاتکلیف مانده است.

مستندسازان مشهدی در سینمای ایران حضور و حرف برای گفتن دارند؛ از ابراهیم اصغرزاده و محمدحسین جعفریان و حسین ترابی تا دستمالچیان و رضا فرهمند که نه تنها در کشور بلکه در دنیا هم مطرح هستند، اما با وجود این کارنامه خوب و حضور جدی و جریان ساز و اثرگذار مستندسازان مشهدی، بی مهری‌ها موجب شده است در شهر خودشان فعالیت نکنند و بیشتر به تهران مهاجرت کنند.

در واقع درک لازم از اهمیت و اثرگذاری این رسانه و توجه به استعداد‌های بومی در مدیران شهری و استانی وجود ندارد. به همین دلیل، شاهد هستیم که مستندسازان غیربومی با درایت مدیران فرااستانی، درباره مشهد و موضوعاتی که ما تجربه زیسته آن را داریم، اثر تولید می‌کنند. همچنین، بخش عمده‌ای از ظرفیت مشهد در حوزه مستند بالقوه می‌ماند، درحالی که با فراهم شدن زمینه آموزش، تولید و اکران آثار، می‌توان روزبه روز شاهد رشد سینمای مستند مشهد بود.

با کمترین هزینه، بیشترین بازدهی

اولویت‌ها و موضوعات ثابت و مشخص هستند؛ از بافت تاریخی و مهاجرپذیری و فرصت معرفی مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۲۰۱۷ گرفته تا جاده ابریشم و نسبت آن با اقتصاد خاورمیانه و سرمایه گذاری‌های خارجی، از موسیقی محلی تا قنات‌های باستانی، همه موضوعات خاص جهانی و ظرفیت‌های بصری و تاریخی جذاب هستند که در کنار قصه و روایت و توان هنری خوب، می‌توانند به نماد‌های معرفی شهر اضافه شوند، اما نا آگاهی و همراهی نکردن مدیران مانع پرداختن به این ظرفیت بزرگ شده است.

جای تأسف است که مشهد درحالی رکورددار معضلات متعدد در کشور است که مستندسازان آن می‌توانند این معضلات را به صورت عمیق، به دور از بزرگ نمایی، در سریع‌ترین زمان و با کمترین هزینه آسیب شناسی کنند و راهکار‌های ریشه کن کردن آن‌ها را تبیین کنند و بیشترین بازدهی و اثربخشی را داشته باشند.