طرح تفصیلی جنوب غرب در بوته نقد

زهرا اسکندریان - ممکن است برگزاری جلسه ۲ ساعت و ۴۵ دقیقه‌ای برای بررسی کافی نباشد، اما این شاید اولین‌باری است که یکی از طرح‌های تفصیلی در مشهد در معرض نظرات نخبگانی قرار می‌گیرد و نقد‌های واردشده به آن را رسانه شهری روی کاغذ چاپ می‌کند. طرح تفصیلی جنوب‌غرب مشهد که شهرداری از ۱۲ سال پیش دستور تهیه آن را به شرکت مشاور داده بود، اولین طرحی است که روی میز شورای شهر قرار گرفته و مشهد قرار است بعد از ۴ دهه روی دیگری از طرح‌های شهری را به خود ببیند. این طرح که از شمال به بزرگراه امام علی (ع)، از شرق به بزرگراه کلانتری و آزادی، از جنوب به ارتفاعات جنوبی و از غرب به محدوده شهری می‌رسد، بر اساس آنچه در طرح جامع آمده، برای ۶۰۲ هزار نفر از شهروندان تنظیم شده است. دیروز هم جمعی از جامعه‌شناسان حوزه شهری در سالن جلسات تالار شهر مشهد جمع شدند تا نظرات و دغدغه‌های خود را از دیدگاه اجتماعی و فرهنگی درباره این طرح و با روشن شدن کرنومتری ۵ دقیقه‌ای با رؤسای کمیسیون‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین شهرسازی و معماری شورای شهر، معاونت فرهنگی شهرداری، مدیرکل دفتر مطالعات شهری شهرداری و نماینده شرکت مشاور به اشتراک بگذارند.

لزوم واقع‌بینی طرح بر اساس درآمد‌های شهرداری
مهدی کرمانی، استادیار جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه فردوسی مشهد، در این نشست درباره این طرح اظهار کرد: چالش بزرگ پیش روی ما طرح نیست، بلکه چگونه اجرا شدن آن است. زمانی که درآمد اولیه شهرداری از طریق زیرپا گذاشتن قوانین ایجاد می‌شود، می‌توان پیش‌بینی کرد که هیچ زمانی در آینده مشهد چیزی حتی شبیه به این طرح هم اجرا نخواهد شد. او با بیان اینکه چیزی در این طرح مبنی بر ایجاد ۵۰ محله شهری دیده نشده است، بلکه فقط تعدادی خط و خطوط در آن مشاهده می‌شود، افزود: طراحی‌ها باید به هدف اجتماعی‌فرهنگی معطوف باشد. نظام شهرسازی و شهرداری‌ها باید خودرو را به‌عنوان بخشی از زیست شهری بشناسند و زمانی که این موضوعات در طرح‌ها دیده نشود، به ترافیک، آلودگی و نارضایتی مردم دامن می‌زند.

روح طرح، کالبدی و غیراجتماعی است
حسین اکبری، دیگر جامعه‌شناس حاضر این جلسه نیز به ذکر آماری در طرح اشاره کرد و افزود: در این طرح واژه شهروند و مردم دوبار، واژه هویت یک‌بار، واژه مهاجرت هیچ‌بار، واژه زائر ۲ بار و در مقابل واژه فضا ۷۵۴ بار و واژه زمین ۵۳۸ بار تکرار شده است که این خود نشان می‌دهد روح طرح تا چه اندازه کالبدی و غیراجتماعی است.
او با بیان اینکه مشخص نیست در این طرح تا چه اندازه تغییرات جمعیتی مدنظر قرار گرفته است، اضافه کرد: مناطق ۹ و ۱۱ که در محدوده طرح قرار دارند، نباید با هم در نظر گرفته شوند؛ زیرا جمعیت منطقه ۹ دوبرابر شده و جمعیت منطقه ۱۱ تغییری نکرده است. همچنین منطقه ۹ شهرداری مشهد کانون مهاجرپذیری شهر است و نوع الگو‌های سکونت و افراد نیز در این مناطق متفاوت است، اما این موضوعات در جایی از طرح دیده نشده‌اند.
به گفته اکبری، در چشم‌انداز این طرح‌ها مباحث خوبی بیان شده، اما درباره اینکه چگونه به این موضوعات برسیم، نقشه راهی نداده است؛ همان‌طور که در این طرح گفته شده است منطقه نودره تجمیع و بازسازی شود، اما نقشه راهی برای این موضوع داده نشده است. چه بسا پیش از این قلعه آبکوه و بسیاری دیگر از مناطق شهری هم تحت‌تأثیر این اتفاق قرار گرفته‌اند، اما هنوز به جایی نرسیده‌اند.
او با بیان اینکه برای کاهش نابرابری‌ها در این محدوده برنامه‌ای ارائه نشده است، افزود: از طرحی که برایش ۱۲ سال کار شده باشد، توقع بیشتری می‌رفت، اما اینکه فقط یک نقشه بکشیم و اسم آن را بگذاریم طرح تفصیلی، برای شهر مشهد کاربردی نخواهد داشت.

افزایش نابرابری‌ها
مسعود فولادیان، دیگر جامعه‌شناس حاضر در این جمع بود که اظهار کرد: در این طرح هیچ نگاه فرهنگی‌اجتماعی وجود ندارد. مفهوم نابرابری در هیچ جای طرح دیده نشده است و اتفاقا این طرح افزایش نابرابری را به دنبال دارد. همچنین باید پیامد‌های ناخواسته‌ای که در اجرای پروژه‌ها ایجاد می‌شود، دیده می‌شد که در این طرح دیده نشده است.
حمید مسعودی، جامعه‌شناس دیگری که در این جلسه حضور داشت، بیان کرد: باوجود اینکه انتظار می‌رفت این طرح به جزئیات بپردازد، محتوایی مانند طرح جامع دارد و بیشتر کلی‌نگری شده است. این همان دلیلی است که می‌گوییم وقتی طرح جامع وجود دارد، چرا باید به تهیه سند توسعه محلی بپردازیم؟ طرحی که کپی‌برداری ضعیف از شهرداری تهران است.
او همچنین به ذکر این نکته پرداخت که باید مردم را در تهیه طرح‌های شهری دخالت داد و برای نحوه این مداخله هم برنامه عملی ریخت.

طرح‌ها در گذشته پشت در‌های بسته تأیید می‌شد
مهدی شریفی، مشاور رئیس شورای شهر مشهد نیز در ادامه این نشست با شنیدن همه انتقادات، این‌طور گفت: وجود تمامی این انتقادات طبیعی است؛ با این حال باید به این شورا و شهرداری افتخار کرد که دست‌کم بخش نخبگانی جامعه را در برنامه‌ریزی شهری دخالت می‌دهد. این در حالی است که پیش از این همه این اتفاقات پشت در‌های بسته اتفاق می‌افتاد.

دانشگاه‌های ما تاکنون چند مسئله شهری را به چالش کشیده‌اند؟
محمدهادی مهدی‌نیا، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر مشهد هم که از زمان تهیه طرح‌ها در شهرداری و ارسال آن به شورای شهر و برگزاری جلسات تخصصی پیگیر این ماجرا بوده است، در جلسه روز گذشته درباره انتقادات واردشده اظهار کرد: ۵ کمیسیون فرعی وجود دارند که باید نظراتشان را به کمیسیون اصلی، یعنی شهرسازی و معماری، ارسال کنند تا نظریه نهایی به صحن علنی شورا ارسال شود؛ با این حال باید این را هم بدانیم که جایگاه شورا در این موضوع فقط تأیید طرح‌هاست؛ زیرا تهیه طرح‌ها بر عهده شهرداری و شرکت مشاور بوده است و تصویب آن و دستور اجرایی توسط کمیسیون ماده ۵ انجام می‌شود.
او با بیان اینکه در فرایند شهرسازی، دوگانه رسمی و آکادمیک بسیار پررنگ است، افزود: در فرایند رسمی شهرسازی، جایگاهی برای مباحث اعلام‌شده نبوده است؛ همیشه عدد، رقم، کمیت، جدول و... مدنظر بوده است؛ به‌طوری‌که ۹۰ درصد آنچه از ما خواسته‌اند، کمیت بوده است، نه کیفیت. با این حال آنچه در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، مربوط به کیفیت است که اهمیت بیشتری هم دارد، اما متأسفانه در حوزه رسمی تراوشی نداشته است.
مهدی‌نیا با اشاره به اینکه برای تصویب طرح‌ها عملا مجبوریم که کمیت را ایجاد کنیم، گفت: باید این گله را هم بکنیم که دانشگاه‌های ما در این زمینه چه کاری کرده‌اند؟ چند جلسه برگزار کرده‌اند تا مدیریت‌شهری را دعوت کنند و مسائل مختلف را به چالش بکشند؟ اصلا باید پرسید که در دانشگاه‌ها چند واحد شهری پاس می‌شود؟
رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر ادامه داد: به نیاز‌های مشهد با طرحی که تا افق جمعیتی یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار نفری در دهه ۵۰ تهیه شده است، پاسخ داده می‌شود. در حوزه شهرسازی این طرح دارای نقد‌های آوانگاردتری هم بود؛ با این حال باید این سند بهبود بخشید و در آینده اصلاحات بیشتری انجام داد.

تعهدات بر اساس برنامه‌های بالادستی
احسان اصولی، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر مشهد هم در این جلسه اظهار کرد: جلسات دیگری برای بررسی طرح تفصیلی حوزه جنوب‌غرب برگزار می‌کنیم تا گفتگو‌های اینجا به‌عنوان چند گزاره به اعضای شورای شهر و مشاور طرح ارائه شود.
او افزود: علاوه بر تعاریفی که از مشهد در افق ۱۴۰۴ آمده، در برنامه عملیاتی ۹۷ تا ۱۴۰۰ نیز گفته شده که مشهد، شهر امید، با قابلیت زندگی در حد مطلوب است. باید دید این تعهدات به‌وسیله طرح چگونه ایجاد می‌شود.
محمدمحسن مصحفی، سرپرست سازمان فرهنگی و اجتماعی هم با بیان اینکه نقد‌های شنیده‌شده بسیار بنیادی و جدی است و شاید مشاور طرح مقصر نبوده باشد، چون این موارد در شرح خدمات نبوده است، گفت: در این زمینه می‌توان چند راه‌حل را در نظر گرفت؛ یک راه این است که طرحی که ۱۲ سال در دست تهیه بوده است، ۲ سال دیگر هم بگذراند تا بر اساس مطالعات فرهنگی و اجتماعی نوشته شود، یا، چون زمان کافی برای این طرح گذاشته شده است، آنچه هست را قبول کنیم و شاید راه‌حل بینابینی نیز وجود داشته باشد تا اصلاحات مدنظر بر روی طرح پیاده شود.
ساسان نورین‌مقدم، مدیرکل دفتر مطالعات شهری شهرداری مشهد هم در این جلسه اظهار کرد: در گذشته فعالیت‌های معاونت فرهنگی، دارای خوانش‌های مختلف و متفاوتی بوده است. در زمانی این معاونت، مذهبی بود و در زمانی معاونت سیاسی و اینکه اکنون نگاه جامعه‌شناسی در این معاونت وجود دارد، نقطه قوت است.
او با بیان اینکه در ادامه فرایند می‌توان مطالعات فرهنگی و اجتماعی را اضافه کرد، ادامه داد: این طرح بر اساس شرح خدمات و قرارداد‌های رسمی و مرسوم کشور تهیه شده است. یک دهه پیش اصلاحاتی به آن وارد شد، اما باز هم این طرح خیلی به‌روز شده و تحویل شهرداری شده است.