نگاهی به مؤلفه‌های هویتی در مناسک زیارتی

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ زیارت مفهومی کهن در میان شیعیان است و از دیرباز، مردمان هر دیار، برای انجام مناسکی خاص، راهی زیارتگاه امامان معصوم (ع) می‌شده اند. فارغ از مفاهیم دینی و دستورات الهی امامان، برخی مفاهیم و الگو‌های عینی نیز به این مفهوم انسجام می‌بخشند. زیارت حضرت رضا (ع)، یکی از مناسک کهن اسلامی است که همه مسلمانان فارغ از شیعیان در سراسر دنیا به آن توجه دارند. پس از شهادت امام رضا (ع)، نخستین زائران، مردمان همان دیار بودند و رفته رفته این مفهوم بین دیگر مسلمانان نقاط دورتر رواج پیدا کرد. سده هاست که مردم به زیارت حرم این امام رفته اند و همچنان نیز می‌روند.

این پدیده مناسکی با ساختمان ها، یادمان ها، معماری داخلی، لباس ها، نوا‌های پارسایانه و بسته‌های سوغاتی اطراف و بالای پیکر این، ولی خدا و جلوه‌های هنری و محراب ها، ایوان‌ها و حتی نوا‌هایی که از ساز‌های موسیقی قدیمی به گوش می‌رسدهویت ساز شده است. زائران از مغازه‌های اطراف حرم سوغاتی می‌خرند و برای دوستان و خویشاوندانشان می‌برند تا بقیه هم از «تبرک» حرم بی نصیب نمانند. همه این مفاهیم در یک بستر تاریخی و در مدت‌های مدیدی شکل گرفته است و اکنون هرکدام از این مؤلفه‌ها بازتاب‌هایی اجتماعی دارد.

پیمان اسحاقی، پژوهشگر علوم اسلامی، سال هاست که در حوزه فرهنگ رضوی پژوهش‌هایی سامان داده است. او در مقاله‌ای با عنوان «“From “Hailing Hill” to “Golden Window”: Materiality of Pilgrimage to the Shrine of Imam Rida, Iran، «از تپه سلام تا پنجره طلا؛ مادیت زیارت حرم امام رضا (ع) در ایران» تلاش کرده است نشان دهد چگونه کنش‌های تجسم یافته مرتبط با مادیت، کنش‌ها و اندیشه‌های اسلامی زیارت را سروشکل می‌دهد و اینکه چگونه زیارت از رهگذر اشکال مادی و ملموس در میان عموم واقعیت می‌یابد و چگونه این زیارت در جهان به نمایش در‌ می‌آید. در این گفتگو با این پژوهشگر فرهنگ رضوی، برآنیم تا زوایای بیشتر این موضوع را بکاویم.

به نظر شما حرم امام رضا (ع) تا چه اندازه با هویت فرهنگی ایران گره خورده است؟

حرم مطهر رضوی از جهات گوناگون با فرهنگ، هنر و هویت ایرانی گره خورده است. برای مثال، عکس حرم روی سکه‌ها و اسکناس‌های ایرانی و حتی در نقاشی‌ها و عکس‌ها پدیدار شده است. میلیون‌ها ایرانی سال نو (نوروز) را در حرم آغاز می‌کنند و در مناسبت‌های مختلف در آن حضور می‌یابند.

حرم میزبان نزدیک ۳۳ میلیون زائری است که هر ساله به زیارت می‌آیند. آن‌ها بیشتر ایرانی اند، اما از کشور‌های دیگر خاورمیانه (و آسیای مرکزی، مانند پاکستان و هند) نیز افرادی به زیارت این حرم می‌آیند. در فرهنگ عامه ایرانی، زیارت حرم امام رضا (ع) را «حج فقرا» می‌نامند. این عبارت درباره تأثیر زیارت حرم در میان ایرانیان و نقشش در حیات متدینانه شان، دست کم در عصر مدرن، گفتنی‌ها دارد. به لطف فناوری‌های جدید، امکانات حمل ونقل و رسانه‌های جدید از جمله شبکه‌های اجتماعی، این تأثیر روزبه روز افزایش می‌یابد.

یکی از مفاهیمی که مدت هاست در حوزه مردم شناسی دینی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته، موضوع مادیت در مناسک دینی است. به نظر شما فرهنگ مادی دینی و توجه به مؤلفه‌های عینی مناسک دینی چه تأثیری در ملموس شدن مفاهیم معنوی برای مردم دارد؟

گرچه شمار مطالعات مرتبط با مادیت دین در مسیحیت و هندوئیسم افزایش چشمگیری یافته است، نمی‌توان پژوهش‌های درخوری را یافت که مادیت اسلام را در سده‌های اولیه یا قرون میانه یا دوران مدرن جوامع اسلامی مطالعه کرده باشند. در میان مجموعه منتشرشده درباره امور مادی، مقالات اندکی را می‌توان یافت که با ایده مادیت و اسلام سروکار داشته باشند. مطالعه فرهنگی و هویت دینی چونان جنبه‌ای از «اسلام عامه پسند»، چیزی غیر از «اسلام نص گرا» تلقی می‌شود. بحث اصلی درباره مادیت اسلام، رویه‌ای است که از رهگذر آن، اسلام از رهگذر اشکال مادی و ملموس در ساحت عمومی ظاهر می‌شود.

مطالعات درباره مادیت اسلام در الهیات و تاریخ هنر اندک است، اما در انسان شناسی از آن‌ها هم کمتر. این مطالعات محدود نیز مسائلی ازقبیل دست نوشته‌های قرآنی، سکه ها، معماری، یادمان ها، طومارها، سنگ قبرها، روسری‌ها و استفاده از قرآن همچون شی ء، بازنمود‌های شمایل نگارانه و شمایل‌های سیاسی جنبش‌های اسلامی و اعلان‌های سیاسی را دربرمی گیرند.

آیا معماری حرم نیز تأثیری در عینیت بخشیدن مفاهیم معنوی مناسکی دارد؟

زیارت حرم امام رضا (ع)، کنش‌های مکانی و منظره معمارانه را هم دربرمی گیرد. بنا به توصیف «میشل‌سرتو»، فضا پیکربندی لحظه‌ای از موقعیت‌هایی است که از ثبات حکایت دارند. فضا زمانی وجود دارد که فرد انتظار مسیر و جهت، شتاب و متغیر‌های زمانی داشته باشد. نزد او، فضا متشکل از تلاقی عناصر متحرک، سرودست تکان دادن، راه رفتن و لذت بردن از آن است. همیشه نسبت به شهر‌های مقدس اسلام که پیکر قدیسان مسلمان را در خاک خود جای داده اند، نوعی اشتیاق وجود داشته است. این امر به شکل گیری مکان‌های مقدس در سراسر تاریخ اسلام یاری رسانده است. این شهر‌های «اسلامی» بیشتر به خاطر منظره مذهبی شان که فراورده معماری، یادمان ها، مصنوعات و رنگ‌های دینی اند، نقش کنش‌های مکانی را ایفا می‌کنند.

حتی نام برخی از شهرها، از نام قدیسی که در آنجا در خاک آرام گرفته، اخذ شده است. در این شهرها، آرامگاه قدیس معمولا به حرم تبدیل می‌شود، در کانون شهر قرار می‌گیرد و شهر گرد آن ساخته می‌شود.
مجموعه حرم از بخش‌های مختلف بسیار تشکیل شده و هر بخش برای زائران معنای خاصی دارد. در مجموعه حرم، سردر‌های عظیمی وجود دارند. هر یک از آن‌ها فضا را با دیگری قسمت می‌کند. بدین سان، سردر‌ها اشیایی اند برای فاصله گرفتن از «دنیای» آن بیرون و نزدیک شدن به امام. نزد زائران، سردر‌هایی که به آرامگاه نزدیک ترند، مقدس ترند و از این رو شایسته بوسیدن. عزیزترین سردرها، آن‌هایی اند که به سالن اصلی‌ای باز می‌شوند که آرامگاه را در خود جای داده است.

یکی از نماد‌های مهم زیارتی حضرت رضا (ع) پنجره فولاد است. نخستین سؤالی که زائران در حرم می‌پرسند، پیدا کردن مکان این پنجره است. این نیز شامل همان مؤلفه‌هایی که اشاره کردید، می‌شود؟

بله، پنجره طلا یا پنجره فولاد پنجره بزرگی است که در یکی از صحن‌های حرم قرار دارد. این پنجره رو سوی ضریح دارد و زائرانی که به دلیل ضیق وقت یا شلوغی اطراف ضریح نمی‌توانند به آن نزدیک شوند، آن را می‌گیرند و رو سوی آرامگاه دعا می‌خوانند. آنان به این منظور که نذرشان قبول شود، پارچه یا قفل‌هایی را به آن وصل می‌کنند. پنجره طلا که تجسم مادی شوق و در عین حال ناتوانی از نزدیک شدن و دیدن امام است، در اشعار پارسی و فرهنگ عامه ایرانی بازتاب یافته است.

برای زائران گنبد احتمالا مهم‌ترین بخش معماری حرم است و نیز بخش اصلی هر بازنمود مادی از حرم در عکس ها، شمایل‌ها و اعلان ها. وقتی به حرم امام رضا (ع) می‌اندیشیم، احتمالا نخستین چیزی که به ذهنمان متبادر می‌شود، گنبد است. این گنبد تقریبا به طور کامل طلاپوش است و طلا نزد ایرانیان ارزشمندترین فلز است. این گنبد را «گنبد طلا» می‌خوانند. گنبد بخش نخست مجموعه حرم است و از چندین کیلومتر آن طرف‌تر دیده می‌شود.

پدیده عکس زیارتی را نیز می‌توان ذیل این مفهوم بازتعریف کرد؟

بخش بزرگی از مادیت زیارت حرم امام رضا (ع) شمایل، تصاویر مذهبی و عامیانه است که برای شیعیان نماد‌های قدرتمندی از دینداری اند. افزون بر نقاشی‌ها از حرم که در خودرو‌ها و خانه‌ها به کار می‌روند، تصاویر و بازنمود‌های معنادار حرم در عکس‌ها جزو مهم‌ترین قالب‌ها و کنش‌های بصری زیارت دینی در ایران است.

زائران از این هنر‌های دیداری و نیز اشیای مادی دیگر بهره می‌گیرند تا گذشته زیارتی شان را بازنمایند و زمان حالشان را مشروعیت بخشند. بسان تصاویر چاپی مسیحیت، اثرات این فراورده‌های مادی بر مسلمان چشمگیر است. دست کم سه ژانر مختلف از تصاویر مذهبی وجود دارند که خاص زیارت امام رضا (ع) هستند. گونه نخست، عکس‌های عامه پسندی است که عکاسخانه‌های نزدیک حرم درستشان می‌کنند.

این عکس‌ها را زائران می‌گیرند و به دیوار خانه هاشان آویزان می‌کنند. این عکس‌ها سال‌های سال روی دیوار‌ها می‌مانند. این نوع عکاسی، یکی از محبوب‌ترین ژانر‌های بومی عکاسی ایرانی است. این عکس‌ها اشیای مصور مقدسی اند که هم زمان هم دلالتگر و هم حامل تدین اند. این عکس‌ها که زائران آن‌ها را در قاب می‌گذارند و به خانه می‌برند، حال وهوای تجربه الهی را به زمان و مکان ناسوتی زندگی روزمره می‌برند. ژانر دینی دیگر شمایلی است که به امام نسبتشان می‌دهند. شمایل نگاری جدی‌ای درباره شمایل تصویری قدیسان مسلمان وجود نداشته است.

این شمایل ها، که هم شیعیان و هم سنی‌ها حرمتشان می‌گذارند، ویژگی‌های دیداری مهم فرهنگ‌های مادی مسلمانان اند. ژانر سوم عکاسی، پوستر‌های مذهبی است. آن‌ها با کیفیت بالایی چاپ نمی‌شوند و بنابراین گران نیستند و زائران آن‌ها را می‌خرند، به خانه می‌برند و به دیوار می‌آویزند. این عکس‌ها ضریح را نشان می‌دهند یا ترکیبی از گنبد امام و صحن‌ها یا عکس‌های هوایی از کل مجموعه حرم. بازنمایی هنری زیارت، در این مورد، یکی از کالا‌های اسلامی متنوعی است که هویتشان را در خانه‌ها و نیز محل‌های کار مسلمانان برجا می‌گذارند.

از سوی دیگر، نمایش عمومی عکس‌های حرم، گام مهمی برای عمومی، مادی و رؤیت پذیر کردن دین در جامعه ایرانی است. زائران با استفاده از عکس ها، خود را برای هم مذهبانشان، افرادی متدین و مبادی آداب نشان می‌دهند. این بخشی از راهبردی است که مسلمانان با آن هویت‌ها و ارزش هایشان را از رهگذر تزیین خانه به نحوی خلاقانه بیان می‌کنند.