درباره هنر انقلاب و الگوی ممتاز شهید آوینی به مناسبت آغاز هفته هنر انقلاب اسلامی

شهرآرانیوز - بیستم فروردین، که به نام روز هنر انقلاب اسلامی نام گذاری شده، روز شهادت شهید مرتضی آوینی در فکه است. مردی که به عنوان طلایه دار هنر انقلاب اسلامی مورداحترام عموم اهالی فرهنگ در دهه‌های اخیر بوده و آثار شاخصی برای هنر دوران معاصر ایران محسوب می‌شوند. هنر انقلاب از نظر سید مرتضی آوینی شاخصه‌هایی متمایز و منحصر به فرد دارد که مرزهایش را با هنر غربی و گونه‌ای از هنر که در دوران پیش از انقلاب رایج بوده، مشخص می‌کند.

اهمیت شهید آوینی، نه صرفا به عنوان یک چهره فرهنگی، بلکه در مقام سردمدار یک جریان فرهنگی – هنری در دوران انقلاب اسلامی، موضوعی است که شاید به نحوی شایسته برای نسل جوان مورد بازنمایی قرار نگرفته، هرچند که در سال‌های اخیر، هنرمندان در آثار مختلف نوشتاری، شنیداری و تصویری برای تبیین این شخصیت مهم تلاش کرده اند. در این مطلب تلاش می‌شود تا مهم‌ترین دستاورد‌های شهید آوینی در عرصه هنر انقلاب اسلامی اجمالا مورد ارزیابی قرار گیرد.

بازگشت آگاهانه از راه‌های طی شده

یکی از مواردی که شخصیت شهید آوینی را متمایز و قابل توجه جلوه می‌دهد، روزگار غریب و سرگذشتی است که سید مرتضی از سر گذرانده. سلوک شخصی او، عطش و شوق بی حدش برای کشف حقیقت و انتخاب غیرتحمیلی مسیر انقلاب اسلامی ایران، از سید مرتضی آوینی چهره‌ای متمایز و بی همتا در تاریخ معاصر ایران ساخته است. وی در روزگار جوانی هنوز مسیر خود را نیافته و سبک زندگی متفاوتی را برگزیده بود. اما شواهد و سخنان نزدیکانش نشان می‌دهد که در همان زمان نیز رگه‌هایی از فطرت حقیقت جو در وجودش مشهود بوده است.

سید مرتضی که در سال‌های ابتدایی تحصیلش در دانشگاه تهران با نام کامران آوینی، مسلک‌ها و سبک‌های مختلف زندگی را رصد می‌کرد، با وقوع انقلاب اسلامی ایران گوهر گمشده قلب خود را بازیافت و زیر بار سنگین کنایه‌ها و تهمت‌هایی که از دور و نزدیک به سمتش روانه می‌شد، راه خود را پیدا کرد. راهی که تا آخرین لحظه زندگی نیز بر آن استوار و ثابت قدم باقی ماند. این تلاش بدون پیش فرض برای انتخاب منش فکری، به دور از هر گونه جبهه گیری و تعصب، حاکی از سلوک آگاهانه سید مرتضی آوینی است که می‌تواند به لحاظ روشی، الگویی برای نسل جوان امروز باشد.

اندیشه در کنار ذوق

از دیگر شاخصه‌های مهم شخصیت شهید مرتضی آوینی که کمتر به آن پرداخته شده، می‌توان به جایگاه او در مقام یک تئوریسین فرهنگی و مردی اشاره کرد که نه صرفا بر مبنای ذوق هنری، بلکه بر مبنای اندوخته‌ای ارزنده از داشته‌های فکری، وارد عرصه فرهنگ و هنر شده است. سید مرتضی به معنای دقیق کلمه یک اندیشمند بود و همین موضوع سنگ بنای خلق آثار هنری ماندگار را در منظومه هنری او مستحکم کرد. البته این بدان معنا نیست که شهید آوینی اهمیتی برای ذوق و خیال در هنر قائل نبود بلکه او اعتقاد به هنر اشراقی داشت که از سرچشمه الهی بر قلب هنرمند تابانده می‌شود.

به لحاظ روش شناختی، شهید آوینی به هنر تغزلی، در پرتو معارف اسلامی، اعتقاد داشت و بر آن بود که وجه واقع گرایی و خیال انگیز بودن هنر هم زمان باید مورد توجه هنرمند قرار گیرند. ترکیب نریشن‌های شاعرانه و تصاویر مستند که شاخصه بی بدیل مجموعه مستند «روایت فتح» است، از همین رویکرد هنری سید مرتضی سرچشمه می‌گیرد که باعث شده این مجموعه، در نظر بسیاری از اهالی هنر، با اختلاف، مهم‌ترین محصول مستند تاریخ ایران لقب گیرد.

دغدغه عدالت و مردم

عدالت یکی از مهم‌ترین کلید واژه‌های اندیشه شهید آوینی است. او از زمان ساخت «خان گزیده ها»، به وضوح ثابت کرد که در کنار مسائل اعتقادی و سیاسی مورد نظرش، بیش از هر چیز دیگری، دغدغه مردم و عدالت را دارد. «خان گزیده ها» که با وامداری از یک جمله مشهور حضرت امام خمینی (ره) نام گذاری شده، مستندی درباره ظلم خوانین برخی خطه‌های کشور است که در دوران طاغوت بر مردم (یا به اصطلاح خودشان «رعایا») روا داشته شده و حکومت وقت هم تلاشی برای پیگیری این موضوع از خود نشان نداده است.

تماشای «خان گزیده ها» از یک سو نشان دهنده رویکرد آزاداندیشانه شهید آوینی است و از سوی دیگر می‌تواند اثری باشد که وضعیت عدالت اجتماعی در جامعه ایران پیش از انقلاب اسلامی را به نحوی واقع گرایانه مورد تبیین قرار می‌دهد. متأسفانه این مستند به قدر کافی دیده نشده، اما تماشای برخی لحظات تکان دهنده و دردناکش می‌تواند هنوز هم برای جامعه امروز ایران قابل توجه و مهم باشد.

سلوک اجتماعی استوار

به لحاظ جایگاه اجتماعی و تأثیرگذاری بر جریان فرهنگی هنر انقلاب، شخصیت شهید سید مرتضی آوینی را از چند منظر می‌توان مورد بررسی قرار داد. سید مرتضی صرفا یک هنرمند یا نویسنده نبود، بلکه او توانست یک جریان بسازد و زمینه‌ای فراهم آورد تا راه هنر انقلاب از سوی نسل‌های بعدی هم ادامه پیدا کند. جریانی که شهید آوینی سردمدار آن بود، در سال‌های بعد هم به شکل‌های مختلف ادامه یافت و امروز چهره‌ای همچون ابراهیم حاتمی کیا، کارگردان نامدار و شناخته شده سینمای ایران، یکی از پیروان جریان مورد نظر شهید آوینی محسوب می‌شود. علاوه بر این، شهید آوینی مردی عمل گرا در تاریخ فرهنگ و هنر ایران است که از هر گونه عافیت طلبی و مسامحه به دور بوده است. مهم‌ترین گواه رویکرد استوار سید مرتضی، شهادت اوست.

جایی که دل بستگی اش به دفاع مقدس را تا لحظه شهادت ادامه داد و جانش را در این راه از دست داد تا ثابت کند که تحول شخصیتی و اظهار نظرهایش کاملا از عمق جان و به دور از هر گونه تظاهر بوده است. همین رویکرد شجاعانه و ثبات قدم را در سلوک رفتاری او و زندگی عملی پر از فراز و نشیبی که در سال‌های پس از انقلاب تجربه کرده هم می‌توان دید. جایی که شهید آوینی در هیچ موردی اهل مماشات نبود و هرگز برای خوشامد این جناح و آن فرد جمله‌ای بر زبان یا قلمش جاری نشد.

میراث بر جای مانده

از شهید مرتضی آوینی یک مجموعه مفصل و قابل عرضه در مستند بر جای مانده که امروز می‌تواند برای هنرمندان جوان و به ویژه مستندسازان الهام بخش باشد. «روایت فتح» نه صرفا یک مجموعه مستند خوش ساخت، بلکه الگویی برای بروز خلاقیت در عرصه مستندسازی و یادآوری اهمیت خطر کردن برای یک مستندساز، در نزدیک شدن به سوژه و تحقق رسالت هنری اوست. به لحاظ ژانری نیز «روایت فتح»، قبل از هر چیزی، خلاقیت را ترویج می‌کند و به هنرمندان ایرانی می‌آموزد که می‌توانند حتی در مورد جنگ هم مستند‌هایی با نوآوری ژانری و ساختاری متفاوت خلق کنند.

از نظر دستاورد نظری، مجموعه مقالات و نوشته‌های شهید سید مرتضی آوینی جزو متون کمتر مورد توجه قرار گرفته دهه‌های اخیر است. آثاری که می‌توانند یکی از گونه‌های اندیشه هنرمند انقلاب اسلامی را مورد بازنمایی قرار دهند و به لحاظ روش اندیشیدن، مورد توجه هنرمندان نسل‌های بعد قرار گیرند.