از بندر گمبرون تا بندر عباسی؛ نخستین تلاش ایرانیان برای استعمارزدایی

علی صمدی جوان | شهرآرانیوز؛ تلاش و اهتمام ایرانیان به حفظ تمامیت ارضی و استقلال ملی، ریشه دیرپایی دارد و مسئله خلیج فارس به‌عنوان سند هویتی مهم در تاریخ این سرزمین، کتمان‌ناپذیر و تحریف‌نشدنی است. روز ملی خلیج فارس در تقویم ایران مانند همه مناسبت‌های تاریخی ریشه‌دار است و این روز با بیرون‌راندن عناصر استعمارگر پرتغالی از جزایر هرمز و بندر گمبرون که امروزه بندرعباس نامیده می‌شود، پیوند خورده است. این اتفاق تاریخی در زمان حکومت صفویه و به‌دست امامقلی‌خان، حاکم فارس و کهگیلویه، رقم خورد.

وضعیت خلیج فارس در دوران صفویه

هم‌زمان با تسط عثمانیان بر قسطنطنیه، استانبول امروزی، و جنگ‌های آنان با دولت‌های اروپایی، کلیسای کاتولیک به‌دنبال راه‌های جایگزین برای صادرات و برطرف‌ساختن نیاز‌های اروپا بود. بدین‌سان، پاپ الکساندر ششم به امپراتوران اسپانیا و پرتغال دستور داد زمین را بین خودشان تقسیم کنند و سمت شرق را به پرتغال و غرب را به اسپانیا واگذار کرد. قوای پرتغالی به‌سمت شرق رهسپار و بدون مقاومت موفق شدند تا مسقط و شهر‌های ساحلی عمان را تصرف کنند. در سال ۱۵۰۷ میلادی بود که آلبو کرک جزیره هرمز و بندر گمبرون را تصرف و دهانه ورودی خلیج فارس را مسدود کرد.

دولت نوپای صفوی در آن زمان درگیر نبرد با عثمانی بود و امکان این را نداشت که بتواند به تجاوز پرتغال پاسخ دهد. شاه‌اسماعیل یکم نیروی دریایی نداشت و برای رسیدن به هرمز، این موضوع احتیاجی مبرم به‌حساب می‌آمد. با مرگ پایه‌گذار سلسله صفوی و برتخت‌نشستن شاه‌طهماسب، همچنان مشکل غلبه بر مهاجمان اروپایی خلیج فارس وجود داشت. اما دوران طولانی سلطنت شاه‌طهماسب که ۳۵ سال طول کشید، بیشتر متوجه جنگ با عثمانی، سرکوب قزلباشان و تثبیت قدرت داخلی بود و عملا فرصتی برای رویارویی با پرتغالیان به وجود نیامد. ایران همچنان از نداشتن نیروی دریایی ضرر می‌کرد.

با روی‌کارآمدن شاه‌عباس یکم و ضرورت مدیریت بحران‌های مختلف حکومت او، وی تصمیم گرفت تا با امضای معاهدات صلح با پرتغال و عثمانی، فرصتی کافی برای تجدید قوا و یافتن راهکار مقابله با دشمنان به‌دست بیاورد. براساس پیمان صلح با پرتغالی‌ها، ایران متعهد شد از مناطق تحت تصرف عثمانی چشم‌پوشی کند و بدین‌ترتیب دوران یک قرن استیلای پرتغال همچنان ادامه یابد. با این حال، شاه‌عباس به‌وسیله فرمانده و والی مقتدر فارس، امامقلی‌خان، درصدد بود مناطق تصرف‌شده را بازپس بگیرد.

فتح هرمز، قشم، گمبرون و بیرون‌راندن پرتغالی‌ها

با آغاز سال ۱۰۲۳ قمری، امامقلی‌خان به قصد تصرف بندر گمبرون، بندرعباس کنونی، در سواحل قشم نیرو پیاده کرد و با قطع‌کردن منبع آب شیرین، عملا اشغالگران را به مشکل انداخت. بدین‌ترتیب و در رشته عملیاتی نظامی که حتی قوای انگلستان نیز در آن مشارکت داشتند، گمبرون تصرف و به‌نام بندر عباسی تقدیم شاه‌عباس یکم شد. پس از تصرف بحرین و گمبرون به‌دست امام‌قلی‌خان، پادشاه پرتغال دن‌گارسیا سیلوافیگوئرا را به سفارت ایران فرستاد. مأموریت وی درخواست بازگشت گمبرون و بحرین از سوی ایران بود، اما شاه‌عباس گفت گمبرون جزو خاک ایران است و به پرتغال ربطی ندارد و بحرین را نیز از امیر هرمز گرفته‌ایم و کاری با پرتغالی‌ها نداریم.

در ادامه فتوحات ایرانیان، این‌بار جزیره هرمز به خاک کشور بازگشت. این جزیره مهم از سال ۹۱۳ قمری به‌مدت صد سال در اختیار پرتغال بود و روابط تجاری جای خودش را به روابط سیاسی و نظامی داد تا این جزیره رسما مستعمره این امپراتوری شود. با این حال، شاه‌عباس پس از فراغت از نبرد با عثمانی، به امامقلی دستور داد متجاوزان اروپایی را از هرمز بیرون براند. فرمانده ایرانی نیز با تصرف دژ مستحکم هرمز و قطع آب شیرین قشم، هرمز را به میهن بازگرداند.

استعمارگران عوض می‌شوند

امامقلی‌خان در راه بیرون‌راندن پرتغالی‌ها از خلیج فارس ناچار بود با انگلستان همکاری کند. دلیل اصلی این همکاری، نداشتن قوای دریایی کارآمد برای صفویان بود و امامقلی با کمک نیروی دریایی انگلستان موفق شد پرتغالی‌ها را شکست دهد. با این حال، انگلستان به‌دلیل آنکه با پرتغال در صلح بود، به‌صورت رسمی وارد جنگ نشد و صرفا به تجهیز و پشتیبانی دریایی از ایرانیان پرداخت. برای این همکاری، ایران و انگلستان قراردادی تنظیم کردند که مفاد این قرارداد در درازمدت بیشتر به نفع انگلستان تمام شد و مسیر ورود استعمارگری به‌مراتب بدتر از پرتغال را به منطقه خلیج فارس هموار ساخت. این قرارداد زمینه‌ای تجاری داشت و انگلستان با صادرکردن اجناس ضعیفش به منطقه، دادوستد را تحت‌تأثیر قرار داد که در آینده و با تسخیر هندوستان، کمپانی‌های انگلیسی بلای جان اقتصاد و سیاست و اجتماع منطقه به‌ویژه ایران شدند.

بدین ترتیب و با اتصال دوباره جزایر و بنادر ایرانی به خاک کشور، ایرانیان موفق شدند دست اجنبی‌ها را کوتاه کنند و اکنون بیش از هجده سال است که ۱۰ اردیبهشت به‌مناسبت این موفقیت، در تقویم ایران «روز ملی خلیج فارس» نامیده می‌شود.