انفعال؛ خطرناک‌تر از انحراف

رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با کارگزاران نظام فرمودند: «دو آسیب است که شما‌ها خیلی باید مراقب باشید این دو آسیب را. یک آسیب، آسیب غرور است؛ یک آسیب، آسیب انفعال است.»

رهبر معظم انقلاب طی سالیان اخیر درباره دو خطر عمده هشدار و انذار فرمودند که یکی عبارت است از انفعال و دیگری انحراف. با توجه به شواهد و آنچه در جامعه می‌بینیم، می‌توان ادعا کرد خطر انفعال و بی تفاوتی بیشتر از خطر انحراف است. بی تفاوتی می‌تواند هر مکتب و هر مجموعه‌ای را به انحطاط بکشاند.

باتوجه به اهمیت و جایگاه مشارکت سیاسی به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه سیاسی، گرایش انفعالی به سیاست، عاملی تضعیف کننده است و چه بسا تهدید یا آسیبی برای آن درنظر گرفته می‌شود.

مفهوم منفعل

کلمه «منفعل» بسته به موضوع بحث و جمله‌ای که در آن به کار رفته است، معانی متفاوتی دارد؛ مثلا منفعل به معنای «نداشتن اراده مستقل و ابتکار عمل.» این معنای منفعل را بیشتر در سیاست و کسب و کار می‌خوانیم و می‌شنویم. وقتی می‌گویند یک کشور در رفتار‌های خود منفعلانه عمل کرده است، یعنی به جای اینکه خود پیشگام باشد و با ابتکار عمل، شرایط را دراختیار بگیرد، منتظر می‌ماند تا ببیند دیگران چه می‌کنند، سپس پاسخ مناسب را انتخاب می‌کند.

در ادبیات سیاسی و اجتماعی، منفعل بودن گاهی به معنای اقدام نکردن است؛ مثلا می‌شنویم که فعالان اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی از مردم می‌خواهند در برابر یک رویداد یا روند مشخص، منفعل نباشند و طبیعتا منظورشان این است که «دست به اقدام بزنند.» در این حالت، متضاد منفعل بودن را می‌توان فعال بودن دانست؛ بنابراین می‌توان گفت در فضای اجتماعی، فرد منفعل کسی است که کنشگری را انتخاب نکرده است.

امام خمینی (ره)، ضد انفعال

امام (ره) در مواجهه با دشمنی‌ها و دشمنان برخورد شجاعانه و فعال داشت، برخورد از روی ضعف و انفعال نداشت؛ امام هرگز منفعل نشد. نه احساس ضعف کرد و نه از خود ضعف نشان داد، قدرتمندانه در مقابل دشمنان و به صورت فعال ایستاد. امام خمینی (ره) مرجعی عالم به زمان خویش بود که نه تنها با بدعت‌ها و انفعال فکری و استخفاف در برابر شگفتی‌های عصر علم و تکنولوژی، بلکه پیش از آن با تحجر و مقدس مآبی در ستیز بود.

رهبر معظم انقلاب، ضد انفعال

از مجموع سخنان رهبر معظم انقلاب درباره انفعال می‌توان دریافت که معظم له معتقدند: دربرابر کسانی که مطالبات خودشان را به عنوان مطالبات مردم جا می‌زنند، نباید دچار انفعال شد. انفعال دربرابر مخالفان نظام موجب اختلال در فهم صحیح انسان از موضوعات می‌شود. همچنین ایشان در جایی دیگر گفته اند: افراد مؤثر کشور نباید دربرابر چالش‌ها و حوادث، عکس العملی مأیوسانه و سهل اندیشانه و سهل انگارانه و بدون شناخت واقعیت‌ها و رعایت ضوابط شرعی داشته باشند و یکدیگر را مقصر بدانند.

ویژگی‌های افراد منفعل

از حقوق فردی خود آگاه نیستند و در صورت آگاهی به حقوقشان بی توجه هستند. به دیگران اجازه می‌دهند به حریم خصوصی آنان تجاوز کنند و برای آن‌ها تصمیم بگیرند. به ظاهر افرادی متواضع، صبور، ازخودگذشته و مهربان قلمداد می‌شوند، اما در باطن از اینکه توسط دیگران مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند و حقوقشان پایمال می‌شود، ناراحت اند و قادر به پذیرش مسئولیت نیستند.

راهکار‌های رفع انفعال

ایشان در بخش‌هایی از سخنرانی اخیر خود می‌فرمایند: «البته ما در مقابل این حالت دومین آسیب [یعنی]انفعال، دستمان باز است؛ یعنی ما راه مقابله با این انفعال را الحمدلله در نظام جمهوری اسلامی داریم. قرآن راه مقابله با دشمن را به ما نشان می‌دهد: «صبر» و «تقوا»؛ بنابراین ما هم یقین داریم به اینکه وعده قرآن، وعده صادقی است؛ یعنی اندک تردیدی و شکی در این وجود ندارد. اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئًا؛ یعنی کِید آن‌ها هیچ تأثیری در شما نخواهد گذاشت و شما را عقب نخواهد [راند]؛ این وعده الهی است.

اوّلاً صبر در «وَ اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا» یعنی چه؟ صبر، یعنی خسته نشدن. صبر یعنی از میدان در نرفتن و خارج نشدن.

تقوا یعنی چه؟ یعنی مراقبت کامل؛ در یک چنین مواردی که [قرآن]«اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا» می‌فرماید، یک خصوصیتی وجود دارد: این تقوا، تقوای در مقابل دشمن است. یعنی مراقب بودن؛ مراقب دشمن، مراقب حرکت او، مراقب حرکت خودتان در مقابل او، مراقب مانور او و تحرکاتی که دارد، مراقب کاری که از شما صادر می‌شود که ممکن است حاکی از غفلت شما باشد؛ در دیپلماسی تقوا لازم است، در امور اقتصادی تقوا لازم است، در مسئله امنیت تقوا لازم است، در همه این‌ها تقوا لازم است؛ در مسائل گوناگون؛ و در هر کدام هم تقوا به تناسب خود آن است. با کمک پروردگار، از خدای متعال کمک خواستن و مراقبت دقیق را انجام دادن.

در پایان امید است دولت سیزدهم با پرهیز از انفعال و اتخاذ سیاست فعال و بعضا تهاجمی خسارت‌های ناشی از این آسیب را جبران کند.