میراث فردوسی در تاجیکستان

زبان فارسی میراث مشترک همه کشور‌های فارسی زبان است. متأسفانه در این روز‌ها خبر‌های خوبی درباره زبان فارسی از افغانستان به گوش نمی‌رسد که در فرصتی دیگر به آن خواهم پرداخت. در این یادداشت، اشاره‌ای خواهم کرد به زبان فارسی تاجیکی که به دلیل ده‌ها سال سلطه کمونیست، به سختی خودش را حفظ کرد. تاجیک‌ها که علاقه بسیار به زبان فارسی و مشاهیر این سرزمین بزرگ فرهنگی دارند، هنوز کامشان را به زبان فارسی شیرین می‌کنند، اگرچه مشکلاتی وجود دارد؛ چون سال‌ها با خط سیریلیک کار کرده اند.

ظاهرا در زمان شوروی در قانون اساسی، شرطی گذاشته شده بود که استقلال یک جمهوری به این است که زبان مخصوص خود را داشته باشد و با یک کشور هم زبان خارجی هم جوار باشد. این بود که قوم تاجیک، زبان تاجیک را انتخاب کرد با عنوان زبان تاجیکی که در واقع فارسی تاجیکی بود. مردم به زبان فارسی تاجیکی آشنا بودند، ولی در نظام کارگزاری، زبان روسی بود.

البته یک نکته دیگر هم وجود دارد که این نکته را در سفر چند سال پیش به این کشور و از گفت وگوهایم با استادان تاجیکستان دریافتم. آن نکته این است که در این کشور گروهی معتقد بودند، چون خط عربی است، باید کاملا عوض شود (شبیه این نظر گاهی از طرف تندرو‌ها در ایران هم شنیده می‌شد)؛ ولی برخی راهکار اصلاحی داشتند و می‌گفتند اصل خط نباید عوض شود؛ چون میراث گذشته ما با این خط به ما رسیده است.

یادم می‌آید که دکتر میرزاملااحمد، از شخصیت‌های ادبی این کشور و رئیس انجمن دوستی تاجیکستان و ایران، به نکته ظریفی اشاره می‌کرد و معتقد بود: ما خودمان نتیجه این تغییر خط را دیده و تجربه کرده ایم (تغییر خط به سیریلیک) و می‌دانیم تغییر خط چه آسیب و زیانی به فرهنگ ما زد؛ بنابراین باید آموزش و فراگیری خط فارسی را آسان کنیم و راه آن این است که اصلاحاتی انجام شود.

تأکید بسیاری از آن‌ها این بود که خط فارسی زیباترین خط جهان است که بر مبنای این خط هنر خوش نویسی هم به وجود آمده است و باید همه حروف الفبای فارسی باقی بماند تا از ابتدا بچه‌ها در خواندن متون کلاسیک مشکل پیدا نکنند. از نکته‌های جالب دیگر اینکه در تاجیکستان همانند فرهنگستان زبان فارسی، «کمیته دولتی زبان و اصطلاحات» تأسیس شده است که وظیفه دارد واژه سازی کند؛ ولی، چون زبان اداری بیشتر زبان روسی است و برخی مراکز رسمی نیز هنوز به همان زبان عادت دارند، وظیفه اول این کمیته اصلاح زبان از روسی به فارسی است.

هم ایشان می‌گفت که برای واژه سازی اول باید سراغ متون فارسی برویم و واژه‌هایی را که داریم، پیدا کنیم تا در معادل سازی‌ها به ما کمک کند؛ مثل واژه «باج» که در شاهنامه است و می‌شود به جای معادل «گمرک» به کار برد؛ چنان که اکنون این واژه در ازبکستان استفاده می‌شود.

تاجیک‌ها از «وند»‌ها هم خوب استفاده می‌کنند؛ مثلا به لامپ می‌گویند «فروزانک»؛ یعنی از پسوند «ک» استفاده کرده اند. در بعضی بخش‌ها مثل بدخشان هنوز واژه‌های اصیل فارسی استفاده می‌شود.

البته از یاد نبریم که واژه‌ها و اصطلاحات ممکن است در گونه‌های زبان فارسی متفاوت باشد که نه تنها بد نیست، بلکه درمجموع از ظرفیت زبانی فارسی حکایت می‌کند.

همشهری خود ما، دکتر علی رواقی، در «فرهنگ زبان تاجیکی»، واژه‌هایی را آورده است که معنای آن در ماوراءالنهر متفاوت با آن چیزی است که ما در ایران معنا می‌کنیم.