گذری بر تاریخ زندگانی و هنر خوشنویسی یک خطاط سرشناس در حرم مطهر امام رضا (ع)

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ خوش نویسی برای همه ما مردم ایران واژه‌ای آشناست. همه ما تا جایی که به زندگی مان مربوط شود، با این واژه و این فن سر وکار داشته ایم و به سطحی از شناخت آن رسیده ایم. حتی بسیاری از ما در عمل هم تجربه اش کرده ایم و اگر چنین نباشد، دست کم نمونه‌های خوبش را دیده ایم. بسا که این نمونه‌های خوب الزاما کار هنرمندی حرفه‌ای نبوده و دستخط خوش کسی در نزدیکی ما بوده است.

اصلا چه بهتر که بگوییم خوش نویسی را غالبا معادل همین خوش خطی می‌شناسیم و خوش خطی را برای هر که خوش خط است، امتیاز و فضیلتی می‌شماریم. شاید در طلب همین فضیلت بوده است که از کودکی ما را به مشق نوشتن و رونویس کردن گماشته اند. خوب به یاد داریم که دوره دانش آموزی را همه با رونویسی از متن کتاب‌ها آغاز کرده ایم و چهار پنج سالی مداوم مهم‌ترین دغدغه مان مشق نوشتن بوده است؛ و مگر هدف از این مشق نوشتن، چیزی جز یادگیری چگونه نوشتن و خوش نوشتن بوده است؟

کتابت، سنت مقدس

کتابت در تمدن اسلامی تاریخچه‌ای درازدامن دارد. از روز‌های نخست نزول قرآن تا زمان وفات پیامبر (ص)، آیات شریفه قرآن توسط کاتبان وحی کتابت می‌شد. پس از توسعه سوادآموزی در شبه جزیره عربستان، مردم نیز اجزای قرآن را برای خود کتابت می‌کردند. پس از قرن دوم، سنت کتابت رشد قابل ملاحظه‌ای کرد. نخست قرآن با خط حجازی کتابت می‌شد و پس از تداول خط کوفی، بیشتر قرآن‌ها در قرن دوم و سوم به این خط نوشته می‌شد و با رواج خط نسخ در تمدن اسلامی، کتابت قرآن دچار تحولی شگرف شد.

قرآن‌های نفیسی به خط کاتبان بزرگی نظیر عثمان بن وراق و شاگردان مکتب او در سرتاسر تمدن اسلامی کتابت شد؛ نسخه مکتوب این قرآن‌ها در حال حاضر در کتابخانه‌هایی نظیر آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
با تثبیت قواعد خطوط، از آغاز قرون میانی اسلام (سده‌های هشتم و نهم)، دوره بلوغ هنر خوش نویسی فرا رسید و سبک‌های منطقه ای، فارغ از شباهت‌ها و وابستگی‌های پیشین، در جای جای سرزمین‌های اسلامی هویتی مستقل یافتند.

در قرن‌های بعدی با رواج سنت کتابت، این حرفه تبدیل به شغل و صنفی خاص شد؛ به گونه‌ای که برخی از کاتبان خوش خط، مبالغی برای کتابت قرآن و دیگر کتاب‌ها دریافت و از این راه ارتزاق می‌کردند. اما هنوز جایگاه خوش نویسی در میان مسلمانان والا و ارزشمند بود. جایگاه کاتبان در دربار حاکمان نیز بسیار والا بود. اگر کسی به جایگاه دبیری می‌رسید، از قدرت والایی در حکومت برخوردار بود. داستان بونصر مشکان و بوسهل زوزنی در تاریخ بیهقی به خوبی نشان دهنده جایگاه آنان در حکومت غزنوی بوده است.

سنت کتیبه نویسی در معماری اسلامی

در معماری اسلامی، کتیبه عبارت است از خطوط درشت و جلی که بر بخش‌های مختلف ابنیه و مکان‌های مقدس با مواد مختلف نوشته می‌شود. کهن‌ترین تعریف تخصصی از آن را سراج شیرازی در قرن نهم هجری، ارائه کرده و آورده است که «کتابت عبارت از قلمی غلیظ است که در مساجد و مدارس و بقاع و خوانق و ایوان‌ها و خان‌ها نویسند و اَلِفات ِ آن در طول و عرض به قدر محل کتابت و ارتفاع عمارت است و آنکه از سی گز مشکل خوان نباشد.» کتیبه‌ها علاوه بر جنبه تزیینی دربردارنده آگاهی‌هایی از سازندگان، تاریخ ساخت، حامیان و مباشران بناست. مجموعه حرم امام رضا (ع) از مهم‌ترین ابنیه اسلامی ایران است که در طول تاریخ، انواع کتیبه‌ها به لحاظ خط، فن اجرا و متن، در آن ظهور یافته است.

پرکاربردترین خط در کتیبه‌های ابنیه مذهبی ایران، خط ثلث است که از آن در کتیبه‌های دورتادور و جبهه ایوان ها، دور محراب‌ها و صحن‌ها و دور گنبد حرم مطهر استفاده شده است. این خط در کتیبه نگاری از قرن ششم هجری تاکنون رواج دارد. معروف‌ترین و مهم‌ترین کتیبه‌های ثلث حرم امام رضا (ع)، کتیبه اصلی دور گنبد طلا به خط علیرضا عباسی (اوایل قرن یازدهم)، کتیبه ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد به خط بایسنقر (۸۲۱ قمری) و کتیبه دورتادور و پیشانی ایوان‌های صحن کهنه به خط محمدرضا امامی و عنایت ا... بن حسین (قرن یازدهم) و محمدحسین شهید مشهدی (قرن سیزدهم) است.

خط تعلیق در کتیبه نگاری ابنیه رواج چندانی نداشته است؛ اما از قرن ششم و هفتم هجری در تزیین کاشی‌ها و سفال‌های زرین فام کاربرد فراوانی یافت. از بهترین نمونه‌های خط تعلیق در حرم امام رضا (ع) می‌توان از کتیبه برخی کاشی‌های زرین فام نصب‌شده در ازاره بقعه مطهر یاد کرد.

سابقه کاربرد خط نستعلیق به طور محدود به قرن نهم هجری می‌رسد. کتیبه نگاری نستعلیق در قرن یازدهم به طرز چشمگیری گسترش یافت؛ اما اوج آن از نظر کمی و کیفی در قرن سیزدهم و اوایل سده چهاردهم هجری روی داد. همان طور که خط ثلث برای کتابت متون دینی مناسب است، خط نستعلیق نیز برای کتابت متون و اشعار فارسی استفاده می‌شود. در حرم امام رضا (ع) بیشتر قصیده‌ها و ابیات مربوط به مدح آن حضرت یا ساخت بنا‌ها را به این خط بر در و دیوار صحن‌ها و ایوان‌ها و رواق‌ها نوشته اند. از قدیمی‌ترین نمونه‌های آن می‌توان از کتیبه لوحه‌های نستعلیق ضریح امام رضا (ع) به خط علیرضا عباسی به سال ۱۰۱۱ قمری و کتیبه نستعلیق محمدرضا امامی نصب شده بر دهانه ایوان دارالسیاده، متعلق به سال ۱۰۸۶ قمری یاد کرد.

رضوان؛ قاری و کاتب آستانه

در دوره معاصر، یکی از خوش نویسان و کتیبه نویسان شهیر آستان قدس، محمدحسن رضوان بوده است. محمدحسن بیوکی (۱۲۸۸-۱۳۶۳خورشیدی)، مشهور به «رضوان»، یکی از پرکارترین هنرمندان معاصر آستان قدس رضوی است که در زمینه خوش نویسی، طراحی نقوش سنتی، تذهیب، نقاشی و معرق کاری فعالیت می‌کرد. از او آثار بسیاری در حرم امام رضا (ع) به جا مانده است. بخش اعظم آثار شناخته شده او کتیبه‌هایی است که به قلم ثلث، کوفی و گاه نستعلیق به فنون مختلف به دست خود او یا دیگر هنرمندان، با کاشی، سنگ یا رنگ بر در و دیوار حرم مطهر امام رضا (ع) نصب شده است. اکثر کتیبه‌های او آیات و سوره‌هایی از قرآن کریم است که اغلب به قلم ثلث به شیوه‌های مختلف کتابت شده است.

محمد حسن علاوه بر اینکه کتیبه نویس و خطاطی چیره دست بود، صوت خوشی نیز در تلاوت قرآن داشت. او یکی از شاگردان برجسته مرحوم سید محمد عرب زعفرانی، استاد بزرگ تلاوت قرآن در مشهد، بود. وی فن تجوید را نزد سید محمدعرب زعفرانی آموخته بود. او که در اشعارش «رضوان» تخلص می‌کرد، اصول تجوید را در ۲۰۰ بیت در کتابی به نام «لولوء الرضوان فی قرائه القرآن» به نظم کشید. این کتاب در سال ۱۳۴۸ قمری به شیوه چاپ سنگی منتشر شد.

محمدحسن رضوان در مشهد جلسات قرآن گوناگونی داشت و بسیاری از علاقه‌مندان به آموزش تلاوت در این جلسات حضور پیدا می‌کردند. استاد سید مرتضی سادات فاطمی، صدرالقراء آستان قدس رضوی، در سنین کودکی در جلسه قرآن او شرکت کرده است. وی با یادآوری افتخارآمیز جلسه استاد رضوان و اینکه تنها با هفت سال سن، به عنوان قاری تلاوت می‌کرد، می‌گوید: مرحوم استاد حاج محمدحسن رضوان، صبح‌های جمعه در منزل پدربزرگم، حاج آقا امینی مقدم، جلسه قرآن داشتند و من به اتفاق پدرم در آن شرکت می‌کردم و قرآن می‌خواندم.

کتیبه‌های ماندگار رضوان

رضوان به سبب قابلیت و مهارتی که در طراحی و اجرای هنر‌های سنتی در آستان قدس نشان داد، مصدر بسیاری از اقدامات مهم عمرانی و مرمتی بود. از جمله به موجب سندی در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، همه کار‌های معرق کاری، خطاطی، طراحی و مقرنس کاری آستان قدس در سال‌های ۱۳۵۳-۱۳۵۴ش. به او واگذار شد؛ علاوه بر این او در بازنویسی کتیبه‌ها و طراحی کاشی‌های سقف گنبد ا... وردی خان، سردر غربی ساختمان کتابخانه قدیم، صحن موزه، محراب مسجد بالاسر و نمای بیرونی ایوان‌های شمالی و شرقی صحن جدید، نقشی اساسی ایفا کرد.

قدیمی‌ترین کتیبه رضوان در حرم امام رضا (ع)، کتیبه‌ای بر ورودی دومین حجره سمت چپ ایوان جنوبی صحن جدید به قلم ثلث و نستعلیق به تاریخ (۱۳۶۵ قمری/ ۱۳۲۴خورشیدی) است. در قاب نخست این کتیبه سمت راست ورودی حجره، سوره کوثر و در قاب آخر، سمت چپ حجره، سوره توحید و در آخر «سنه ۱۳۶۵ قمری / کتبه العبد محمد حسن الرضوان» نوشته اند. همچنین بر دو قاب کوچک دو طرف در، به نستعلیق، دو بیت از حافظ بدین مضمون نوشته شده است:
ما در این در نه پی حشمت و جاه آمده ایم/ از بد حادثه اینجا به پناه آمده ایم
آبرو می‌رود‌ای ابر خطاپوش ببار/ که بدیوان عمل نامه سیاه آمده ایم.

متن قرآنی این کتیبه به قلم ثلث با ترکیب دو طبقه کمربندی به شیوه کتیبه‌های ثلث دوره قاجار کتابت شده است که نشان می‌دهد رضوان در آغاز دوره فعالیتش در کتیبه نگاری پیرو شیوه خطاطان عصر قاجار است. بخش زیادی از کتیبه‌های روضه منوره نیز به خط اوست.

به دلیل شهرت رضوان در این حرفه، کتیبه‌های دیگری نیز در سطح شهر به خط او دیده می‌شود؛ از جمله کتیبه سرداب خیابان نواب صفوی، کتیبه مسجد حاج حکیم خیابان طبرسی و کتیبه سردر مدرسه عسکریه.
درمجموع در تحلیل شیوه کتابت او باید گفت این هنرمند در به کارگیری مفاهیم و مضامین قرآنی به برقراری رابطه متن و محل نصب کتیبه بسیار پایبند بود و استفاده بجا و نیکو از آیات قرآن در مواضع مختلف نصب کتیبه ها، از تسلط او بر مفاهیم و مضامین قرآن حکایت می‌کند.