نخستین نقشه مشهد را چه کسی کشید؟

سارا رنگیان | شهرآرانیوز؛ مشهدالرضا مرکز منطقه ایران شرقی و بزرگ‌ترین شهر مرزی خراسان بزرگ از لحاظ وسعت و جمعیت است، با دو مؤلفه بزرگ شامل مرقد هشتمین امام شیعیان جهان، علی بن موسی الرضا (ع) و آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی با جایگاه فرهنگی که پاسدار سخن فارسی است؛ که اگر استاد سخن نبود، شاید امروز ما به فارسی سخن نمی‌گفتیم. به منظور شناخت بیشتر و بهتر مهد فرهنگی و مذهبی کشورمان، نخستین جلسه سلسله نشست‌های «مشهد به روایت اسناد» که شامگاه دوشنبه، بیستم تیر در خانه خراسان شهر برگزار شد، به معرفی نخستین نقشه مشهد اختصاص پیدا کرد.

رضا سلیمان نوری، مشهدپژوه و خراسان شناس، در این نشست درباره وضعیت جغرافیایی خراسان قدیم گفت: منظور از خراسان بزرگ سه استان فعلی آن، بخشی از سمنان، افغانستان، ترکمنستان تاجیکستان، ازبکستان، بخشی از قرقیزستان، محدوده کوچکی از قزاقستان، بخش کوچکی از هندوستان است و اگر درباره خراسان دوره اواخر پارت بخواهیم صحبت کنیم، می‌توانیم محدوده‌ای از چین را هم به این فهرست اضافه کنیم.

به گفته او، حکیم ابوالقاسم فردوسی حلقه ارتباط ساکنان این محدوده‌ها که شامل مسلمانان و غیرمسلمانان می‌شود، است که نقش آن را می‌توان در نقشه‌های برجای مانده از گذشته دید. اسناد ماندگار و معتبری که بسیاری از مجهولات تاریخی را حل کرده‌اند.

نخستین نقشه مشهد چه زمانی ایجاد شده است؟

نقشه‌های بر جای مانده از مشهد قدیم بخشی از این اسناد معتبر ومهم هستند که نخستین شان، همان است که «خانیکوف سیاح» کشیده است؛ نقشه‌ای با نمای کلی از مشهد در سال ۱۸۵۸ میلادی، (برابر با ۱۲۳۷ خورشیدی) که نام شش دروازه مهم نوغان، بالاخیابان، پایین‌خیابان، سراب، ارگ و عیدگاه بر آن نقش خورده است.

این خراسان پژوه در ادامه به معرفی خانیکوف می‌پردازد و می‌گوید: نیکولای ولادیمیروویچ خانیکوف، خاورشناس، جغرافی دان و مردم شناس روسی، یک مأمور حکومت تزاری روس است که سال‌ها در ایران به سر برده و به همین دلیل شناخت خوبی از مردم کشورمان داشته است.

وی در یک بازه زمانی سرکنسول روسیه در تبریز نیز بوده و در آخرین مأموریت خود در سال ۱۸۵۷ میلادی (برابر با سال ۱۲۳۶ خورشیدی) با گروهی نه نفره، شامل فردی نظامی، زمین شناس، شیمی دان، گیاه شناس، منجم، جانورشناس، حشره شناس و دو نقشه بردار به شرق ایران می‌آید.

در سفرنامه خانیکوف با جزئیات درباره فضای مشهد و محدوده حرم با عنوان «محله مقدس» صحبت شده است. او همچنین بعد از ورود به کتابخانه حضرت، فهرست کاملی از کتاب‌های آن زمان را ذکر می‌کند. بر اساس آماردرج شده در سفرنامه خانیکوف، آن زمان ۱۰۴۱ قرآن، ۲۹۹ کتاب ادعیه و راهنمای زائر، رساله‌های فقهی و دیگر کتب در این کتابخانه موجود بوده است. او حتی توانسته ریز اسناد وقفی آن زمان را هم شناسایی و فهرستی از آن‌ها تهیه کند.

این پژوهشگر همچنین با بیان اینکه خانیکوف، مشهد را به واسطه وجود ۱۴ مدرسه، «شهر دانشگاهی» معرفی می‌کند، توضیح می‌دهد: نخستین نقشه مشهد که توسط یکی از نقشه برداران همراه خانیکوف به اسم «ژارینوف» به تصویر کشیده شده، قابل فهم و قابل استفاده است و تا قبل از ترسیم آن، هیچ تصویری از فرم کلی مشهد نداریم.

به گفته این خراسان شناس، این نقشه در ابتدای دوران ناصرالدین شاهی ترسیم شده است و بر اساس آن، مشهد آن زمان دارای شش دروازه اصلی شامل ارگ، سراب، دروازه بالا خیابان و پایین خیابان، نوغان و عیدگاه بوده که هر کدام به چند راه فرعی ختم می‌شده‌اند. ناگفته نماند که به دلیل میزان ورود و خروج، مهم‌ترین دروازه آن زمان مشهد، ورودی پایین خیابان بوده است.

مناطق مسکونی و باغ‌ها موارد دیگری است که در این نقشه مشخص شده که بیشتر فضای مسکونی آن زمان در جنوب شهر (پایین خیابان شامل محله عیدگاه، سرشور، بخشی از نوغان کنونی و ...) و فضای سبز و باغ‌ها در محدوده بالا خیابان (بین میدان شهدا و دروازه قوچان امروزی) بوده است.

علاوه بر این در قدیم، شهر‌ها حول محور ارگ حکومتی ساخته می‌شده، ولی بارگاه منور رضوی مرکز شهر مشهد بوده و ارگ در گوشه‌ای از شهر قرار داشته است.

در این نقشه، حرم نیز به شکل یک هشت ضلعی و فضای بقعه مانند نشان داده شده است. سوای این، تعداد قابل قبولی مسجد در کل شهر دید ه می‌شود و مصلای شهر هم در آن زمان، خارج از محدوده اصلی شهر (دروازه پایین خیابان) قرار داشته است.

داشته‌های شهر روی نخستین نقشه

به گفته این مشهد پژوه، بر اساس نقشه خانیکوف، شهر بیش از ۲۰ کاروان سرا که محل اسکان و تخلیه بار کاروان‌ها بوده، داشته است.

او در ادامه با اشاره به ایستگاه گمرک حوالی ورودی پایین خیابان و پشت دروازه، این ایستگاه را دلیل اهمیت دروازه پایین خیابان می‌داند.

مهم‌ترین قبرستان آن زمان هم بر اساس وسعت مشهد، قبرستان باغ رضوان امروزی است که پیش از این قتلگاه نام داشته است. البته این تنها قبرستان شهر نبوده ومشهد، قبرستانی در حاشیه دروازه پایین خیابان (در محدوده پارک وحدت، خیابان سرخس امروزی) یک قبرستان ویژه یهودی‌ها (در محدوده برج آسمان امروزی) به انضمام چند قبرستان کوچک دیگر نیز داشته که در این نقشه به درستی به آن‌ها پرداخته نشده است.

سلیمان نوری با بیان اینکه بلوک‌های ورودی اصلی و فرعی حرم هم در این نقشه مشخص شده است، عنوان می‌کند: بر این اساس حدود هفت ورودی به بقعه متبرکه وجود داشته است.

نسبت تعداد کاروان سرا‌ها و کوره‌های آجرپزی و کارخانه شیشه سازی موضوع دیگری است که در این نشست به آن پرداخته شده و نشان می‌دهد که مشهد آن زمان بیشتر شهری زیارتی بوده است تا صنعتی و تجاری.

نقص‌های نقشه خانیکوف

با این‌همه، آب انبار‌ها و نحوه توزیع آب درون شهر، قنات‌ها و ... در این نقشه مشخص نشده است که به گفته سلیمان نوری همین موارد از ضعف‌های این نقشه به شمار می‌رود، ولی در کنار همه این کاستی‌ها، نقشه خانیکوف به عنوان نخستین نقشه، راه خوبی برای شناسایی مشهد در زمان ناصرالدین شاه است.