آرامگاه ابوسعید؛ مهنه یا میهنه؟

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ مهنه روستایی از توابع مه ولات استان خراسان رضوی است؛ روستایی در ۵۵ کیلومتری جنوب تربت حیدریه. برای رسیدن به این روستا باید جاده اصلی تربت حیدریه به گناباد را پیمود. درست در سه راهی فیض آباد، سمت چپ جاده روستای مهنه است. کمی پس از این سه راهی، زیرگذری ما را به داخل روستا می‌رساند. یکی از بنا‌های شاخص این روستا، آرامگاه ابوسعید ابوالخیر است.

اما این تنها مکان ثبت شده برای آرامگاه ابوسعید نیست. اینجا فقط به اعتقاد برخی مدفن شیخ ابوسعید ابوالخیر، پیر مهنه، است. مؤلف «اسرارالتوحید» به صراحت محل دفن جدش، شیخ ابوسعید، را میهنه خاوران ذکر کرده که اینک خارج از مرز‌های ایران است. اما نظر به ارادتی که اشخاص بسیاری به شیخ ابوسعید داشته اند، محل آرامگاه وی را مهنه شهرستان مه ولات می‌دانند. در لغت نامه دهخدا آمده است: «یکی از اعاظم بلاد خراسان از ناحیت خابران و از آنجاست، شیخ ابوسعید فضل ا... بن ابی الخیر، صوفی معروف.» وی از عارفان پرآوازه و بزرگان جهان تصوف قرن پنجم هجری بود.

ابوسعید زاده سال ۳۵۷ قمری در روستای میهنه خابران خراسان قدیم، از مشایخ صوفیه بود که دوران زندگی اش با بخشی از حکومت غزنویان و سلجوقیان بر خراسان مصادف بود. به عقیده برخی پژوهشگران، بوسعید علاوه بر تأثیرات مذهبی اش، بر روند آرامگاه سازی در ایران نیز تأثیر گذاشت. تأسیس بنا‌های عام المنفعه درکنار آرامگاه به نوعی به تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم او وابسته است. زیارت تربت بزرگان، دستگیری از بینوایان و باقیات صالحات در منش بوسعید اثرش را بر ساخت بنا‌های عام المنفعه حتی در آرامگاه خودش پس از مرگش گذاشت؛ آرامگاهی که اکنون بیرون از ایران و در خاک ترکمنستان است و بسیار تخریب شده است. البته بنای روستای مهنه نیز از این ویژگی‌ها کم در خودش جا نداده است.

وی سال ۴۴۰ قمری درگذشت و در زادگاهش میهنه و در صومعه اش که سرای وی بود، دفن شد. این بنا به سبک معماری دوره سلجوقی و پس از مرگ شیخ ابوسعید ساخته شده است و اشعار فارسی فراوانی در بدنه بنا دیده می‌شود. بنای آرامگاه میهنه سال ۱۳۸۴ مرمت و بازسازی شده و در فهرست میراث فرهنگی کشور ترکمنستان قرار گرفته است. اما اینجا قصد داریم در همین روستای مهنه از توابع مه ولات در خراسان رضوی، یکی از بنا‌های ثبتی ایران را بررسی کنیم؛ بنایی که در همان سال ۱۳۸۴ در تیرماه در ایران ثبت ملی شد و چیزی نگذشت که سال ۱۳۸۸ کلنگ بازسازی اش به زمین خورد.

تاریخچه آرامگاه سازی

در دوره‌های مختلف بنا‌های گوناگونی به عنوان آرامگاه ساخته شده که هسته اولیه آن‌ها تدفین فرد شاخص مذهبی، سیاسی و... بوده است. برخی از این آرامگاه‌ها به مرور گسترش یافتند و به ویژه در دوره اسلامی بنا‌های دیگری مثل مسجد، مدرسه، کاروان سرا، خانقاه و... به آرامگاه اضافه شدند. اگر کمی دایره ادعای شکل گیری آرامگاه‌ها را بگسترانیم، حتی می‌توان گفت برخی از این آرامگاه‌ها هسته نخستین بعضی شهر‌ها یا روستا‌ها را شکل داده اند. به واقع آرامگاه‌ها به ویژه در دوره اسلامی تاریخی پرفرازونشیب دارند و از دیدگاه‌های مختلفی مهم اند.

تقریبا تا پیش از دوره سلجوقی ردپایی از این دست آرامگاه‌ها نمی‌بینیم، اما بنا‌های مربع شکل گنبددار یا برج‌های منفرد کم وبیش به عنوان مقبره کاربرد داشته اند؛ مقبره ارسلان جاذب در سنگ بست مشهد و گنبدقابوس در دشت گرگان، دو نمونه از این دو شیوه مقبره سازی است. اما پس از سلجوقیان و به ویژه در دوره ایلخانی می‌توان نمود آرامگاه سازی با پیوست بنا‌های کاربردی گوناگون در آن‌ها را دید؛ سلطانیه زنجان نمونه خوبی برای این شیوه است. فضا‌های این سبک معماری کم کم به مکانی برای ترویج تعقل و عبادت در دوره اسلامی بدل شدند.

آرامگاهی به یاد بوسعید

از وضعیت تاریخی منطقه تربت حیدریه در دوره‌های پیش از اسلام اطلاعات چندانی در دست نیست، اما مؤلف «فتوح البلدان» فتح منطقه را سال ۲۸ یا ۲۹ قمری به دست عبدا... بن عامر در زمان خلافت عثمان ذکر کرده است.

در بنای موسوم به آرامگاه ابوسعید، هیچ کتیبه یا نوشته‌ای مبنی بر سال ساخت بنا نیست، اما بنا به شواهد ساختمان و حرف‌های سینه به سینه رسیده از مردم، تاریخ نهایی آن را می‌توان به اوایل دوره قاجار رساند. این بنا حیاط کوچکی دارد که به زیبایی بنای آن افزوده است. همچنین ستون‌های خشتی عریضی دارد که با کاهگل اندود شده اند و روی آن‌ها را ملات گچ پوشانده است. میراث فرهنگی تقریبا دو سال پیش از ثبت ملی این بنا آن را خریده بود و پس از ثبت آن به سرعت کار‌های بازسازی اش انجام شد؛ به شکلی که در کمتر بنایی این فاصله زمانی خرید و ثبت ملی و بهره برداری دیده می‌شود.

تنها ورودی آرامگاه در ضلع شمالی آن قرار دارد. از آنجا وارد حیاطی می‌شویم که در همان ضلع ورودی، مقبره بوسعید را در اتاقی جا داده که سنگ قبری هم آنجا به عنوان محل دفن تعبیه شده است. سمت چپ و راست این فضا نیز دو اتاق کوچک به شکل قرینه ساخته شده است. در ضلع شرقی بنا نیز اتاق خدمه، آشپزخانه و مسجد قرار دارد. اتاق خدمه از خشت خام ساخته شده است که با ستون‌های قطور خشتی در نمای آن جلوه گری می‌کند. آرامگاه سه پله از حیاط بالاتر است. در امتداد همین ضلع و اتاق خدمه، با چهار پله اختلاف، به آبدارخانه یا آشپزخانه وارد می‌شویم. طبق سنت، فضای آبدارخانه دریچه‌ای کوچک به مسجد دارد که در این نمونه ۸۰ در ۸۰ سانتی متر است. مسجد با دو ستون مربع شکل در وسطش ساخته شده است. فضای داخلی مسجد گچ اندود است و قوس‌های پی درپی اش حسی از مساجد قدیمی دوره اسلامی به دست می‌دهد.

آن سوی حیاط، یعنی در ضلع جنوبی آن، سه ستون قرار دارد که طاق‌های پنج وهفت آجرکاری آن زینت حیاط آرامگاه است. ضخامت این ستون‌ها نیز تقریبا یک متر است که ابهت خاصی به بنا بخشیده است. مجموعه اتاق‌های آرامگاه فضای مناسبی برای زیارت و اقامت به وجود آورده است.
تأثیر آرامگاه ترکمنستان بر آرامگاه این گوشه از خاک ایران مشهود است، اما شواهد می‌گوید که بوسعید جایی بیرون از خاک ایران دفن است. با وجود این، دوستداران بوسعید در ایران دوره قاجار برای او کم نگذاشتند.