درباره مسجد خسروشیر؛ بازمانده‌ای از روزگار رونق جوین

هادی دقیق | شهرآرانیوز - از اولین روز‌های پاگرفتن دین اسلام، مسجد پایگاه اصلی مسلمانان بوده و رفته رفته با گسترش اسلام در ایران، جایگاهی ویژه در معماری ایرانی اسلامی به دست آورده است. مساجد تاریخی ایران کم نیستند و خراسان نیز در این میان، نمونه‌هایی از این سنت معماری را دارد که از قضا استثنایی هستند و ویژگی‌های خاصی دارند که در این سبک معماری گل کرده اند.

همین یک نکته از محمدکریم پیرنیا در کتاب «معماری اسلامی ایران» گواهی بر این مدعاست: «نشان مسجد دو ایوانی را بی هیچ گفتگو از سده هفتم در دست داریم. خوشبختانه دو ایوان مسجد زوزن هنوز برپاست و پس از آن مسجد فریومد را می‌بینیم که دو ایوانی ساخته شده است. شگفتا که این گونه مسجد فقط در خراسان دیده می‌شود...»

دو مسجدی که پیرنیا از آن‌ها یاد می‌کند، یکی در خواف است و دیگری در نزدیکی داورزن سبزوار، اما در استان سمنان. البته این دو، نماینده خوش ساخت و تقریبا سر پای این سبک هستند؛ یکی دیگر از مساجدی که شکوه این سبک را فریاد می‌زند، مسجد خسروشیر است که به نمونه فریومد هم شبیه است. مسجد خسروشیر که با نام منارمسجد هم شناخته می‌شود، در شهرستان جغتای و شمال سبزوار، در فاصله دویست کیلومتری روستایی به همین نام قرار دارد.

جایگاه دشت جوین در خراسان

امروز فقط بخشی از مسجد خسروشیر از گزند گذشت زمان و بلایای طبیعی و انسانی در امان مانده است، اما همین هم شکل زندگی و رفتار پیشینیان را برای ما مشخص می‌کند و چه بسا قدم گذاشتن در فضای آن هم جو سنگین و بار بی امان پیوند با گذشتگان را تداعی کند. منطقه جوین و سبزوار از دوره تاریخی جزو قلمرو پارتیان بوده است. وجود آتشکده خانه دیو موسوم به آذربرزین مهر هم اهمیت تاریخی و مذهبی منطقه را از دوره تاریخی نشان می‌دهد.

دشت جوین از دیرباز در مرکز توجه بوده است و امروز نیز راه آهن سراسری مشهد به تهران از میان این دشت عبور می‌کند. وجود رشته کوه‌های شمال و جنوب دشت، آب وهوای معتدلی به منطقه داده و منابع آب این دشت نیز بر فزونی جمعیت آن در دوران مختلف بی تأثیر نبوده است؛ به شکلی که یاقوت حموی در اوایل قرن هفتم قمری، تعداد روستا‌های منطقه را نزدیک به دویست روستا برشمرده است. در دوره ایلخانی اهمیت دشت جوین دوچندان شد. نام جغتای بر دشت جوین و کوهی که در جنوب منطقه است، حضور مداوم ایلخانیان را تأیید می‌کند. البته حضور خاندان جوینی نیز بر اهمیت منطقه تأثیرگذار بوده است.

تاریخ و هنر منارمسجد

جاده جوین به جاجرم در مرز خراسان رضوی و شمالی، ما را به روستای خسروشیر می‌رساند. منارمسجد یا همان مسجد خسروشیر در ۲۷ مرداد ۱۳۷۷ ثبت ملی شده است. در دویست متری شمال روستا و میان مزارع اهالی روستا، زمینی مربع شکل است که حریم مسجد تاریخی را مشخص می‌کند. در میانه این حریم، بقایایی آجری از دور دیده می‌شود که چشم مخاطب تاریخ و بنا‌های تاریخی را خیره می‌کند.

اما هرچه نزدیک‌تر شویم، این خیرگی در چیرگی بنا محو و سراسر به تماشا تبدیل می‌شود. آنچه از این بنا به جا مانده، دیوار‌های قطور ایوانی بلند است که از رونق احتمالی مسجد در قرن سوم تا دهم قمری حکایت می‌کند. ایوانی که سقفش فروریخته است، اما دیوار‌های بلند ۱۰ متری آن هنوز نشان می‌دهد که روزی بانگ مؤذن در سرای مسجد می‌پیچیده و مسلمانان را به ادای فریضه دینی فرامی خوانده است.

ایوان بازمانده به سوی شمال شرق است، یعنی احتمالا انتهای این ایوان که به سمت قبله و جنوب غرب بوده، محل تجمع نمازگزاران بوده است. در دو سوی دیوار‌های ایوان دو ورودی تعبیه شده است. این ورودی‌ها به شبستان‌هایی می‌رسیده که امروز کامل با خاک یکسان شده است. اما تزیینات گچ بری هندسی و اسلیمی که هنوز بر ورودی‌های طاق‌های جناغی شبستان دیده می‌شود، نشان دهنده این است که روزی در این شبستان بروبیایی بوده است. چند کتیبه هم هنوز بر دیواره‌های بنا مانده است، اما همگی نصفه نیمه فروریخته اند.

بنا به گزارش ثبت اثر، به گفته پیرسالان و ریش سفیدان روستا، تقریبا هفتاد سال پیش، مناره آجری مدوری در جلو شبستان مسجد وجود داشته که تخریب شده است. دلیل نام گذاری بنا به منارمسجد نیز شاید همین بوده است. باستان شناسان ظروف سفالی و عناصر تزیینی بنا را که بر اثر حفاری قاچاق و مرور زمان در محوطه پراکنده شده است، بررسی کرده اند.

شواهد حاکی از آن است که این منطقه از قرن سوم قمری تا دوره صفوی جزو مناطق جمعیتی دشت جوین بوده است. سبک معماری، نوع نگارش کتیبه‌ها و تزیینات گچ بری، این بنا را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهد، اما با وجود تزیینات آجرکاری زیر لایه‌های گچ بری ایلخانی، می‌توان قدمت مسجد را عقب‌تر برد. درنهایت احتمالا بنا در قرن هفتم پا گرفته و بنا به دلایلی در قرن هشتم قمری بازسازی شده است.

از ویژگی‌های منحصربه فرد مسجد خسروشیر، تزیینات گچ بری نفیس و پی سنگی بناست. همچنین کتیبه‌ای گچی که دورتادور پاکار قوس ایوان را دور می‌زند و شامل آیاتی از قرآن به خط نسخ است که با نقوش اسلیمی در میان آن پر شده است. با وجود ارزندگی منارمسجد، این بنا هم از شر حفاری‌های غیرمجاز و طالبان گنج در امان نبوده و فرسایش طبیعی و سیلاب‌های فصلی هم بر تخریب بنا افزوده است. درنهایت جا دارد از این اثر ویژه دشت جوین بیشتر پاسداری شود تا یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی منطقه با فراموشی ما و سنگینی دست طبیعت از بین نرود.