چرا هر اختلالی در اینترنت ایران تا این‌حد مناقشه‌برانگیز است؟

کاظم کلانتری | شهرآرانیوز - وزارت ارتباطات گزارش یک‌ساله فعالیتش را منتشر کرده و کنار «ارائه اینترنت رایگان برای اقشار آسیب‌پذیر» دو دستاورد عجیب هم آورده است: پیشرفت ۱۴ درصدی شبکه ملی اطلاعات و فعالسازی قابلیت Safe Search موتور‌های جستجو. البته یک نکته مهم دیگر هم در این گزارش وجد دارد: برنامه برای مقابله با ابزار‌های حاکمیت‌گریز نظیر فیلترشکن و VPN.

مدت‌هاست که همین برنامه‌ها و دستاورد‌ها باعث شده حکایت اختلال اینترنت ایران به مَثَل غول پشت کوه‌ها شبیه شود تا هر چیزی را به آن نسبت دهیم. حالا اگر پای کسی در خانه‌اش به سیم مودم گیر کند یا از روی بی‌حواسی اینترنت موبایلش را خاموش کند دلیلش را به جایی فراتر از خودش می‌چسباند. اما چرا چنین اتفاقی افتاده است؟ بی‌ثباتی، عدم شفافیت مدیران و وزارت‌نشین‌ها و غول بی‌شاخ‌و‌دم طرح صیانت فضا را برای هر گمانه‌زنی‌ای باز کرده است. شاید زمان زیادی از افسانه «گیرکردن لنگر به کابل اینترنت در اقیانوس» گذشته باشد، اما مگر می‌شود تبعات چنین بهانه‌تراشی‌هایی را در باور نکردن دم‌خروس‌های کنونی زارع‌پور مؤثر ندانست؟

درست است که تأثیر گسترده اینترنت در زندگی روزمره مردم باعث شد آیت‌الله رئیسی یک‌سال پیش وعده‌هایی برای فضای مجازی بدهد، اما اینکه نشانه‌های این‌روز‌ها هیچ‌کدام با آن وعده‌ها مطابقت ندارند دلیل نمی‌شود مردم را به بالارفتن توقعشان متهم کنیم. این ذات پیش‌روی فناوری و پیشرفت است که زندگی را آسان‌تر و سریع‌تر کند؛ اگر مردم پیشرفت حداقلی -و نه آرمانی و طبیعی- خدمات اینترنت را در زندگی‌شان حس نکنند، و یا با طرح‌های غیرکارشناسی سردرگم شوند و در مقابل سوال‌هایشان، پاسخ‌های عجیب بشنوند، مشکل را به همان چیزی ربط می‌دهند که مسئولین ادعا می‌کنند «اصلا تصویب نشده که اجرا شود.» بیایید تنها چند مورد از مشکلاتی که در ماه‌های اخیر باعث اظهارنظر‌های متناقض و گاه عجیب شده مرور کنیم. این‌ها جدای از سروکله هرروزه‌مان با فیلترشکن‌ها، قطع‌و وصل‌شدن‌های بی‌پایان اینترنت خانگی و مشکلاتی است که جزوی از سبک زندگی ما ایرانی‌ها شده است.

افزایش یا اختلال سرعت اینترنت؟!

وزارت ارتباطات در گزارش یک‌ساله فعالیتش با استناد به آمار‌های مراجع جهانی از جمله سایت SpeedTest ادعا کرده است میانه سرعت «اینترنت همراه» حدود ۲۲ درصد و میانه سرعت «اینترنت ثابت» حدود ۱۰ درصد درمقایسه با شهریور ۱۴۰۰ و انتهای دولت دوازدهم افزایش یافته است. عجیب‌ترین اظهارنظر وزیر ارتباطات درباره سرعت اینترنت مربوط به چندروز پیش است که او مدعی شد سرعت اینترنت افزایش یافته است ولی میزان دقیقش را نمی‌داند. البته او در جای دیگری گفته بود مردم در آینده شاهد افزایش چندصدبرابری سرعت اینترنت خواهند بود. آیا مردم عادی هم چنین ادعاهایی را باور می‌کنند؟ 

آخرین گزارش سایت «اسپید‌تست»، رتبه ایران را در اینترنت همراه با چند پله سقوط، ۷۰ و رتبه اینترنت ثابت را ۱۴۶ ثبت کرده است. طبق این آمار، اینترنت موبایل ایران در حال حاضر از لائوس و برزیل سریع‌تر و از مونتنگرو و ترکیه کندتر است.

اگر بپذیریم سرعت اینترنت‌ همراه رشد کمی داشته، اما این افزایش نامحسوس و نوسان شدید سرعت اینترنت و قطعی‌های پیوسته باعث شده کاربران از شرایط اصلا راضی نباشند و آن را به اجرای پنهانی طرح صیانت یا اعمال محدودیت‌های چراغ‌خاموش ربط دهند. هرچند خیلی‌ها -ازجمله برخی نمایندگان مجلس- معتقدند همین‌حالا هم طرح صیانت درحال‌اجراست؛ زارع‌پور در مقابل می‌گوید «یک عده بالاخره جوسازی می‌کنند و نان می‌خورند و اِلا چیزی به اسم طرح صیانت تصویب نشده است که بخواهد اجرایی شود.»

کد تأیید پیام‌رسان‌ها کجا می‌رود؟

چندروز پیش برخی از کاربران از اتفاقی تازه در استفاده از تلگرامِ فیلترشده خبر دادند. ممانعت از ارسال کد تأیید پیام‌رسان‌های خارجی و مثل همیشه سکوت مسئولین، یکی از نشانه‌های اجرای آزمایشی فیلترینگ هوشمند معرفی شد. هرچند این مشکل هم مثل تمام محدودیت‌ها راه‌حلی پیدا کرد، اما سعید سوزنگر، کارشناس اینترنت و امنیت شبکه، در گفتگو با «شرق» درباره این اختلال گفت:

«پیش از این تعدادی تأمین‌کننده داخلی با سامانه‌های محدود و سرشماره‌های داخلی و تبلیغاتی پیامک تأیید ورود به پلتفرم‌های خارجی مانند مایکروسافت، اپل، گوگل و ... را برای کاربران داخلی ارسال می‌کردند که البته آن‌ها چندان امکان رصد کاربران را نداشتند. در واقع این تأمین‌کننده‌ها IP خود را در اختیار این پلتفرم‌ها می‌گذاشتند تا ارسال کد تأیید را با سرعت بیشتر و هزینه کمتر انجام دهند، اما مشکلاتی برای این تأمین‌کننده‌ها ایجاد شد و پس از آن پلتفرم‌های خارجی با سرشماره خود برای کاربران ایرانی کد تأیید ارسال می‌کردند تا اینکه اخیرا و در اتفاقی عجیب بسیاری از کاربران متوجه شده‌اند که پیامک‌های کد تأیید با سرشماره پلتفرم‌های خارجی به دست کاربران نمی‌رسد.»

پیرامون این اختلال هم اپراتور‌ها یک دلیل می‌آوردند و کارشناسان و مردم دلیلی دیگر. درواقع برخی مشکل را از خارج می‌دانستند و برخی از داخل.

اینستاگرام فیلتر نشده، ولی اگر می‌خواهی از آن استفاده کنی فیلترشکنت را روشن کن!

اینستاگرام هم از اختلال‌های اینترنت ایران بی‌نصیب نمانده است. طبق سناریوی همیشگی ابتدا شماری از کاربران اینستاگرام گفتند دسترسی به این شبکه اجتماعی با آی‌پی ایران برایشان ممکن نیست، ولی با استفاده از فیلترشکن می‌توانند به راحتی از آن استفاده کنند. از آنجا که اختلال فقط مربوط به اینستاگرام بوده نمی‌توان آن را به کل پهنای باند نسبت داد، اما شرکت ارتباطات زیرساخت با تایید این اختلال اعلام کرد: «برخی از لینک‌های ارتباطی شمالی کشور از مبدا کشورهای همسایه برای ساعاتی دچار اختلال شد که این اختلال باعث ایجاد مشکل در تامین ترافیک برخی پلتفرم‌های خارجی شده بود.» وزیر ارتباطات هم به صورت خیلی کلی گفت مشکل فنی بوده است. دیجیاتو در پاسخ کسانی که این اختلال را با استناد به رادار ابرآوران عادی می‌دانستند گفته است این رادار پینگ را بررسی می‌کند نه پهنای باند و کیفیت لودینگ صفحات را. کارشناسان در رابطه با مشکل اینستاگرام معتقد بودند فیلترینگی مشابه فیلترینگ چین درحال اجراست و مسئولین مثل همیشه سکوت کردند.

جستجوی ایمن، قابلیتی که تمام مردم ایران را به کودکان زیر ۱۳ سال تبدیل کرد!

بدون شک بعد از جنجال‌های طرح صیانت پرمناقشه‌ترین اتفاق یک‌سال وزارت ارتباطات زارع‌پور فعال‌سازی جستجوی ایمن گوگل برای همه کاربران اینترنت ایران بود. این قابلیت را افراد زیادی می‌توانند فعال کنند و والدین هم یکی از آن‌ها هستند. درواقع والدین می‌توانند با روشن‌کردن جستجوی ایمن مانع نمایش محتوای جنسی یا خشونت‌آمیز اینترنت برای فرزاندانشان شوند؛ اما این‌کاربرد باعث تلقی اشتباهی از قابلیت جستجوی ایمن شد، زیرا گوگل در توضیح این قابلیتش آورده است:

۱. اگر خودتان «حساب Google» خود را مدیریت می‌کنید می‌توانید «جستجوی ایمن» را روشن یا خاموش کنید.
۲. والدین شما مثلا با Family Link می‌توانند تنظیم «جستجوی ایمن» را مدیریت کنند.
۳. ممکن است محل تحصیل یا سازمانتان «جستجوی ایمن» را تنظیم کرده باشد.
۴. ارائه‌دهندگان شبکه هم می‌توانند با قفل کردن «جستجوی ایمن» آن را همیشه روشن نگه دارند. این تنظیمات می‌توانند از پارامتر‌های نشانی وب، مثل safe=active، برای روشن یا خاموش کردن اجباری آن استفاده کنند.

مسئولین وزارت ارتباطات، جستجوی ایمن را بدون اعلام عمومی فعال کردند و حالا آن را جزو دستاوردهایشان قرار می‌دهند. در گزارش یکساله این وزارت ذیل دسته‌بندی کلی «سالم‌سازی فضای مجازی» آمده است که با راه‌اندازی زیرساخت اینترنت ایمن برای کودکان و نوجوانان، آن‌ها با انتخاب خانواد‌ه‌ها در معرض محتوا‌های نامناسب در اینترنت قرار نمی‌گیرند. در بخش دیگری از این گزارش سالم‌سازی خروجی موتور‌های خارجی در کشور مانعی از نمایش محتوا‌های مستهجن و بسیار خشن معرفی شده است. اما از طرف دیگر مردم این اقدامات را به طرح صیانت از فضای مجازی و فیلترینگ چراغ خاموش اینترنت ربط می‌دهند. مشخص است که مسئولین از قابلیتی تعریف‌شده ومشخص برای محدودکردن کاربران اینترنت ایران استفاده کرده‌اند. آیا در بستری مناسب و با فراهم‌کردن پیش‌زمینه‌های منطقی این‌همه جنجال و سوءبرداشت از قابلیتی معمولی صورت می‌گرفت؟