گذری بر تاریخ طلاکاری گنبد و ساخت رواق‌ها در حرم مطهر رضوی
از سال۱۰۱۰هجری قمری که تجدید طلاکاری گنبد حرم مطهر به دستور شاه‌عباس صفوی آغاز شد، اقدام‌های اساسی او به‌منظور گسترش و رونق بی‌چون‌و‌چرای حرم رضوی شروع می‌شود.
به گزارش شهرآرانیوز؛ در همین راستا و به‌منظور تحقق ایده‌های پادشاه مقتدر صفوی، معماران، هنرمندان و خوش‌نویسان نام‌آور در مشهد گرد هم آمدند و شاهکار‌هایی آفریدند بی‌نظیر که گزارش طلاکاری گنبد، نوشته‌شده بر کتیبه مینایی ساقه گنبد، از آن جمله است.
مضمون این کتیبه چنین است: هنگامی‌که شاه‌عباس در سال۱۰۱۰هجری‌قمری، پیاده از اصفهان به مشهد آمد، طلاکاری گنبد را آغاز کرد و کار طلاکاری در سال ۱۰۱۶هجری قمری به اتمام رسید. نام خطاط کتیبه «علیرضا عباسی» و نام زرگر‌ها «کمال‌الدین محمد نازل یزدی» و «محمدباقر بن حاج‌زمان جیرانی» بوده‌است.
اندکی پس از طلاکاری گنبد، معماران و هنرمندان، به دستور شاه‌عباس، صندوق بالای مرقد امام (ع) را نیز با ورقه‌های طلایی کوچک و بزرگ، مکتوب به خط ثلث و نستعلیق علیرضا عباسی نصب می‌کنند. بعد از آن سال‌ها نیز چندین بنا و فضای معماری در مجاورت بقعه امام ساخته می‌شود که یکی از آن فضا‌ها «رواق توحیدخانه» بوده است. گویا این رواق به درخواست ملا‌محسن فیض‌کاشانی در شمال بقعه ساخته شده است.
همچنین رواق دیگری که به گنبد «ا... وردی‌خان» مشهور است و در مشرق توحیدخانه قرار دارد، به دستور ا... وردی‌خان، سردار مشهور شاه‌عباس، پا گرفته و او خود بعد‌از فوت در همان محل به خاک سپرده شده است. ویژگی این بنا تزیینات زیبای خیره‌کننده آن است که با کاشی‌های معرق شکل گرفته است. بر ورودی باشکوه سمت شرقی این بنا هم کتیبه‌ای بر زمینه کاشی گل‌و‌بوته‌دار نشسته که بر آن، نام معمار بنا، امیربن‌حاج محمود نظرانی، و تاریخ بنا به سال ۱۰۲۳هجری قمری مشاهده می‌شود.
اما مهم‌ترین اتفاقی که در عصر شاه‌عباس اول صفوی افتاد، گسترش و بازسازی صحن کهنه (صحن انقلاب اسلامی) است که با دستور و نظارت شاه‌عباس، دیوار ضلع شمالی صحن با راهرو و اتاق‌های بالای آن و ورودی‌ها و ایوان‌های بزرگ سمت شرق و غرب و خیابانی در امتداد شرق به غرب که از دوطرف به صحن عتیق منتهی می‌شد، احداث شد.
بعد‌ها در سمت جنوبی صحن و مقابل ایوان امیر علیشیر نوایی نیز ایوان دیگری به نام ایوان عباسی ساخته شد که به لحاظ ساختار و تزیینات، شباهت‌های بسیار با برخی فضا‌های مسجد شاه (مسجد امام کنونی) و مسجد شیخ لطف‌ا... در اصفهان دارد و هنرمندان و خوش‌نویسانی مانند محمدرضا امامی که در آن مسجد‌ها هنرنمایی کرده‌اند، اینجا و در این روزگار نیز ایوان عباسی و دیگر ایوان‌های صحن کهنه را با انواع نقش و خط می‌آرایند.
اسکندر بیک‌منشی درباره گسترش صحن عتیق نوشته است: «ازآنجاکه صحن کهنه و ایوان امیرعلیشیر نوایی تنگ و حقیر به نظر رسید، شاه‌عباس در سال۱۰۲۱ هجری‌قمری بنا‌هایی را که در ضلع شرقی رو به ویرانی گذاشته بود، از میان برداشت و صحن را به‌گونه‌ای توسعه داد که ایوان دقیقا بر وسط آن قرار گیرد. او همچنین سه ایوان، یکی در جنوب و در‌برابر ایوان امیر علیشیر و دو تا در غرب و شرق صحن کهنه احداث کرد. افزون‌بر آن، او دو خیابان بین دروازه‌های شرقی و غربی شهر ایجاد کرد که از دو طرف به صحن می‌رسیدند. ازآنجاکه مردم مشهد و زوار از کمبود آب در رنج بودند، دستور داد با احداث نهری، آب را از چشمه گلسب (چشمه‌گیلاس کنونی) و دیگر قنات‌ها به شهر آوردند. نهر از وسط خیابان به‌گونه‌ای به صحن آورده شد که پس‌از پر‌آب‌کردن حوض وسط آن به بخش غربی خیابان جاری می‌شد.»
ناگفته نماند در یکی از سفر‌های شاه‌عباس که سه ماه به درازا کشیده است، کار‌های جانبی دیگری نیز در حرم مطهر صورت می‌گیرد.
به نوشته ملا‌جلال منجم با استفاده از فرصت، «به امر شاه، دری دیگر از جانب پایین در گنبد حضرت گشودند و یک جفت در مرصع به جواهر قیمتی بر آن نصب کردند و، چون از بسیاری شمع و پیه‌سوز، دود بسیار بر گنبد نشسته بود، اقتضا نمود بر همان گنبد دو روزن بزرگ بگشایند و به پنجره آهنی محکم نمایند و در درون گنبد به جهت تجدید صفا مجددا نقاشی فرمایند. چون مذکورات به فعل درآمد، درون گنبد مقدسه بسیار روشن و باصفا شد.»
به‌هر‌روی، جاذبه معنوی و ولایی حضرت امام‌رضا (ع) برای پادشاهان صفوی و به‌ویژه شاه‌عباس اول به‌اندازه‌ای بود که با‌وجود خطر حمله و هجوم ازبک‌ها و تصرف‌های پی‌در‌پی مشهد، از حرم غافل نبودند و بیشترین توسعه و عمران در آن دوران انجام شد.
دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی-باستان شناس و استاد دانشگاه
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
