درباره محصولی گیاهی که نوستالژی مهرماه است

مهرماه برای ما دانش آموزان نسل‌های قبل با یک نوستالژی همراه بود؛ زالزالک. زالزالک برای ما میوه‌ای ارزان قیمت بود که معمولا در اطراف مدرسه‌ها آن هم روی گاری فروخته می‌شد. نسل ما بسیار بیشتر از امروزی‌ها زالزالک را می‌شناخت و با طعم نسبتا شیرینش آشنا بود؛ حالا، اما زالزالک هم مثل «تَنَسگل» و «نِکل» و «دستمبو» دارد فراموش می‌شود. زالزالک در ایران میوه‌ای دیرپاست.

پدران و مادران ما درخت زالزالک را «درخت پریان» می‌دانسته و معتقد بوده اند که می‌تواند نیرو‌های شر را دور کند و باعث برکت بشود و لابد برای همین هم هست که در نظام کشاورزی قدیم، معمولا در حاشیه کشت وکار‌ها یا در حاشیه باغ ها، هرجا که می‌شده درخت زالزالک هم می‌کاشته اند. اساسا درخت‌ها و گیاهان در ایران کهن مقدس شمرده شده و اسطوره‌ای دانسته می‌شده اند.

چنان که مثلا درخت «سرو» به ویژه «سرو کوهی» (اُرس یا مَرخ) نماد جاودانگی و حیات دوباره، «چنار» شاه درختان (و درخت پادشاه) و «تاک» گیاه زندگی بوده است؛ گیاهی که می‌توانسته خون زندگی (یک خون زنانه) را در رگ‌ها جاری کند. چنان که حضرت حافظ هم به این همانی «انگور» و «خون» اشاره می‌کند:گمان مبر که به پایان رسید کار مغان
هزار باده ناخورده در رگ تاک است

نیز از منظری دیگر، کاشت درخت‌هایی که برگ وبار و میوه آن نصیب همگان باشد، در همان نظام کهن کشاورزی در ایران زمین کاملا رایج بوده است؛ توت، سنجد و زالزالک (و کُنار و لور در مناطق جنوبی) برخی از درخت‌هایی هستند که به نظر می‌رسد در قدیم به عنوان «وقف عام» در حاشیه راه‌ها و راه آب‌ها و باغ‌ها و کشت وکار‌ها کاشته می‌شده اند. مصداق همان مثل معروف که گفته اند:
دیگران کاشتند و ما خوردیم
ما بکاریم و دیگران بخورند

در باغ‌های طرقبه و شاندیز هنوز هم می‌توان از درخت‌های زالزالک سراغ گرفت. در منطقه «خلج» هم، در حاشیه مشهد، تک درخت‌های فراوان زالزالک هنوز هم هستند و هر سال محصول می‌دهند؛ محصولی که عموما رهگذران آن را می‌چینند و استفاده می‌کنند. زالزالک هم مثل همه میوه‌ها انواع مختلفی دارد. آنچه ما به عنوان زالزالک می‌شناسیم، «زالزالک زرد» است.

اما نوعی دیگر از زالزالک هم هست که عموما در کوهپایه‌ها می‌روید و در «هزارمسجد»، «بینالود» و دیگر کوهپایه‌های خراسان هم هست؛ «زالزالک وحشی» میوه‌هایی سرخ رنگ دارد و میوه هایش ریزتر از زالزالک زرد است، اما در عوض بسیار فراوان‌تر است. برگ‌های زالزالک وحشی معمولا تا نیمه‌های پاییز می‌ریزد، اما میوه هایش می‌ماند و منظره متفاوتی به این درخت کوهپایه‌ای می‌دهد. نام دیگر زالزالک وحشی «علف خرس» است که به خاطر همین فراوانی میوه هایش به ضرب المثل‌ها هم راه پیدا کرده است.