روایتی از سرشماری ناشناخته مشهد که ۱۲۵ سال پیش انجام شد

شیما سیدی | شهرآرانیوز؛ روزگاری اطلاع داشتن از اینکه در مشهد، دقیقا چند نفر زندگی می‌کنند، یک رؤیا بود. در آن زمان پناه بردن به حدود و اکتفا به تخمین‌ها، تنها کاری بود که از عهده والیان و سیاحان برمی‌آمد. ظاهرا قدیمی‌ترین خبر از جمعیت مشهد را «سرجان ملکم» انگلیسی در اوایل عهد قاجار نقل کرده و نوشته مشهد بیشترین جمعیت را در زمان نادرشاه داشته است. او رقم جمعیت مشهد، در روزگاری که این شهر پایتخت ایران بوده را حدود ۶۰ هزار نفر تخمین زده است. پس از آن نیز کار با حدس و گمان، آن هم از سوی خارجی‌هایی که به مشهد سفر کرده‌اند، پیش رفته است.

سرجان‌مک‌دونالد سیاح انگلیسی، در زمان فتحعلی شاه قاجار این طور تخمین زده که جمعیت به ۵۰‌هزار نفر کاسته شده است، فریزر انگلیسی در سال ۱۲۸۳ هجری قمری جمعیت را باز هم کمتر دیده و آن را بین ۳۲ تا ۴۰ هزار نفربرآورد کرده است، در زمان محمدشاه، فردی به نام فریه دوباره جمعیت را تا حدود ۶۰ هزار نفر افزایش داده است. این بالا و پایین رفتن‌های جمعیت با تکیه بر حدود ادامه دارد تا اینکه زین‌العابدین میرزای قاجار، نام خود را در تاریخ این شهر به عنوان فردی ماندگار می‌کند که برای اولین بار آماری دقیق و خانه به خانه از نفوس مشهد ارائه کرده است.

او که تحصیل‌کرده مدرسه دارالفنون بوده، در مقدمه کتابی که تنها یک نسخه از آن باقی مانده، خود را چنین معرفی کرده است: «بنده کمترین، زین‌العابدین ابن مرحوم شاهزاده حاجی محمدولی میرزا، تربیت یافته مدرسه مبارکه دارالفنون، از خانه زادان حقیقی دولت جاویدانشان و چاکران نواب معظم والا». ۱۲۵ سال پس از او، معاونت فرهنگی و اجتماعی وقت مشهد در سال ۱۳۸۲، یک نسخه کپی از این کتاب را به مهدی سیدی، تاریخ‌پژوه مشهدی می‌رساندتا او این کتاب را به سفارش شهرداری مشهد تصحیح‌کند. مصحح در ادامه با توضیحاتی که به آن می‌افزاید، برای اولین بار اطلاعاتی از مشهد سال ۱۲۵۷ خورشیدی در اختیار مردم این شهر قرار می‌دهد که تا پیش از آن از دید عموم مخفی مانده بود.

تاریخچه آمارگیری در ایران

اولین بار در سال ۱۲۶۹ هجری‌قمری (۱۲۳۱ خورشیدی) آمارگیری در تهران انجام، ولی نتیجه این تلاش، بدون آنکه رقمی از جمعیت ساکنان تهران ارائه دهد، تنها به ثبت تعداد منازل مسکونی شهر محدود می‌شود. دومین آمارگیری کشور نیز در سال ۱۲۸۳ هجری قمری (۱۲۴۵ خورشیدی) از سوی کدخدایان محلات پنجگانه مشهد انجام می‌گیرد که آن هم جمع خانه‌های مسکونی و شغلی هر محله بوده است. کدخدایان تعداد کل خانه‌های مشهد را حدود ۷ هزارو ۶۰۰ باب و جمعیت آن را حدود ۶۰ هزار نفر گزارش کرده اند.

سومین آمارگیری ایران نیز از سوی یکی از معلمان ریاضی مدرسه دارالفنون به نام میرزا عبدالغفار نجم الدوله، در سال ۱۲۸۴ هجری قمری (۱۲۶۴ خورشیدی) در تهران صورت می‌پذیرد. او برای نخستین بار کاری بزرگ می‌کند، در تمامی محلات و کوچه‌های تهران گشته و نام صاحبان منازل و واحد‌های شغلی را با ذکر دقیق نشانی و جزئیات هویتی آن‌ها ثبت می‌کند. به همین دلیل علاوه بر تعداد نفوس اطلاعات جالبی هم از جغرافیای تاریخی تهران نیز به یادگار می‌گذارد. چهارمین آمارگیری در کل کشور را زین العابدین میرزای قاجار در مشهد انجام می‌دهد، اما با وجود اهمیت کار و ابتکار او، نتیجه تلاشش تا سال ۱۳۸۲ خورشیدی تقریبا مهجور می‌ماند.

چرا نخستین آمارگیری ناشناخته ماند؟

در اینکه زین العابدین میرزای قاجار اهمیت کار خود را می‌دانسته است، شکی نیست. او با زدن در خانه تک به تک مشهدی‌ها و پرسیدن احوال آن‌ها و ثبت اطلاعات اهل خانه کاری کرده است که پیش از آن، دیگران بار‌ها آرزویش را داشته و در حسرتش مانده بودند.

شاید به همین دلیل هم بوده که این شاهزاده اطلاعاتش را، چون گنجی از نگاه دیگران دور می‌داشته است. آن چنان که اکنون از کتاب «نفوس ارض اقدس» تنها یک نسخه خطی باقی مانده است که محسن‌امینی مجدی در آذر ۱۳۱۸ خورشیدی آن را به شماره ۲۱۳۲ وقف کتابخانه ملی مجلس شورای اسلامی کرده است و به جز آن حتی خبری از رجوع به اطلاعات کتاب در منبع دیگری هم نیست.

از دیگر نکات جالب این کتاب، آن است که زین العابدین سال آمارگیری را به صورت واضح در کتاب ننوشته و تنها بیان کرده در «بارس ئیل»، اما از آنجا که بارس ئیل به معنای سال پلنگ، سه بار در دوران حکومت طولانی ناصرالدین شاه تکرار شده است، مصحح کتاب با توجه به سمت افراد ذکر شده در آمارگیری و اطلاعات ریز دیگری به این نتیجه رسیده که آمارگیری در سال ۱۲۹۵ قمری (۱۲۵۶ خورشیدی) انجام شده و نهایت یک سال بعد، یعنی در سال ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۷ خورشیدی) به پایان رسیده است.

با این همه، در کتاب «مطلع الشمس»، که مشهورترین و معتبرترین کتاب تاریخ و جغرافیای تاریخی مشهد است و در سال ۱۳۰۰ هجری قمری (۱۲۶۱ خورشیدی) یعنی ۴ سال بعد از پایان این آمارگیری نوشته شده، هیچ اطلاعاتی از این آمارگیری آورده نشده است و صنیع الدوله* نویسنده کتاب، مانند گذشتگان به اجبار تنها به حدود آمار اکتفا کرده، جمعیت مشهد را «زیاده از ۵۰ هزار نفر» نوشته است.

این طور گمان می‌رود که زین العابدین، عمدا و از سر رقابت با هم مدرسه‌ای دارالفنونی خود، که عموما حاصل کار دیگران را به نام خویش می‌آورده است، نتیجه آمارگیری چهار سال پیش خود از شهر مشهد را در دسترس صنیع الدوله قرار نداده است. با اینکه هر دو برای یک دستگاه حکومت کار می‌کرده اند. شاید به خاطر همین تلاش در نگهداری امن اطلاعات بوده که نتیجه سرشماری زین العابدین میرزای قاجار با اینکه بسیار مفصل و مفید و در نوع خود اولین بوده تا حدود سال ۱۳۸۲ تقریبا ناشناخته مانده است.

ثبت احوال همه مردم

خرداد سال ۱۳۱۸ خورشیدی اولین قانون سرشماری در مجلس شورای ملی تصویب شد، اما همان طور که پیش‌تر گفتیم، زین العابدین میرزای قاجار ۶۱ سال پیش از تصویب این قانون، در زمان والیگری رکن الدوله (برادر ناصرالدین شاه)، آمار دقیق مردم مشهد را گرفت.

کتاب ۱۱۴ صفحه‌ای به جا مانده از تحقیق او شامل یک مقدمه کوتاه است و بقیه صفحات در حالی که با طلا و لاجورد فراوان تذهیب، مرصع و تشعیرسازی شده اطلاعات نفوس مشهد را به تفکیک محلات ششگانه شهر می‌آورد و در پایان نیز اطلاعاتی از تعداد مدارس، مساجد، کاروان سراها، تکیه‌ها و... مشهد در هر محله می‌دهد. او اطلاعات اهل هر خانه اعم از زن و مرد، پیر و جوان، طفل و شیرخواره، ناقص و سالم، رعیت و ارباب، غنی و فقیر را با ذکر پیشه شان در ۱۵ ستون می‌نویسد. کپی این کتاب به شماره ۳۸۶۰۷ در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است و همین کپی هم حدود سال ۸۱ در اختیار مصحح قرار می‌گیرد.

سیدی نیز ضمن تصحیح کتاب و آوردن اصل اطلاعات در صفحات ۸۵ تا ۳۱۳، در ۸۴ صفحه ابتدایی نه تنها اعداد به دست آمده از سرشماری هر خانه را جمع می‌زند که با مقایسه حاصل جمع تعداد زن و مرد و پیر و جوان، آمار مؤلف را تصحیح می‌کند. او همچنین به بررسی رابطه شغلی میان اطلاعات ثبت شده از ساکنان محلات مختلف مشهد می‌پردازد و بر این اساس تعریفی از هویت اهالی محله‌های مشهد در سال ۱۲۵۷ خورشیدی ارائه می‌دهد.

سکونت بر اساس شغلشان در محلات

سیدی به صورت کلی شغل‌های مردم مشهد را به هشت طبقه تقسیم کرده و با تکیه بر اطلاعات آماری زین العابدین میرزای قاجار به توصیف ویژگی‌های مشهد و محلات آن پرداخته است. مصحح این کتاب در گفتگو با خبرنگار ما می‌گوید: یک مشاغلی در همه جای ایران بوده اند که به واسطه انقلاب صنعتی و پیشرفت فناوری از میان رفته اند، مثل مُکاری، شعربافی، پالان دوزی، ساربانی و...، اما اگر می‌خواهیم هویت مشهد را بشناسیم باید بدانیم این شهر چه ویژگی‌هایی داشته است و بر اساس این ویژگی‌ها چه مشاغلی شکل گرفته اند. به عبارتی همین مشاغل بوده اند که هویت مشهد را می‌ساخته اند.

او ادامه می‌دهد: اطلاعات آماری زین العابدین میرزای قاجار همچنین نشان می‌دهد مردم مشهد بر اساس شغلشان در محلات مختلف ساکن می‌شدند و از این حیث هر محله برای خود هویتی داشته است. سیدی در کتاب «نفوس ارض اقدس» شغل‌های هر محله را نیز بررسی کرده و بر این اساس به تعریف ویژگی‌های خاص هر محله پرداخته است.
* از درباریان دوره ناصر‌الدین شاه قاجارکه بعد‌ها نخستین رئیس مجلس شورای ملی شد.