درباره کوچه «چهارباغ» مشهد که قدمتی بیش از خیابان هم‌نام اصفهانی‌اش دارد
وقتی سخن از «چهارباغ» می‌شود اغلب مردم ایران به یاد «چهارباغ» خیابان تاریخی و مشهور اصفهان می‌افتند، این در حالی است که به گواه اسناد مشهد و به عبارت بهتر توس سال‌های بسیار پیش‌تر از اصفهان، میزبان نخستین چهارباغ بوده است.
رضا سلیمان نوری | شهرآرانیوز؛ وقتی سخن از «چهارباغ» می‌شود اغلب مردم ایران به یاد «چهارباغ» خیابان تاریخی و مشهور اصفهان می‌افتند، این در حالی است که به گواه اسناد مشهد و به عبارت بهتر توس سال‌های بسیار پیش‌تر از اصفهان، میزبان نخستین چهارباغ بوده است.
اگر چه بر اساس روایت‌های معتبر موجود، قدمت چهارباغ مشهد را به ابتدای قرن نهم هجری قمری، یعنی دوران حکومت شاهرخ تیموری دانسته اند، اما روایت‌ها و سند‌هایی موجود است که قدمت محله چهارباغ مشهد را به سال‌ها پیش از حکومت شاهرخ تیموری نسبت می‌دهد جایی که ساخت آن به همت خواجه‌نظام الملک توسی رخ داده است، البته چهارباغ نابود شده در حمله تیموریان در توس، یگانه چهارباغ پیش از اصفهان خطه خراسان نیست و در همان دوره تیموری ابتدا در هرات و سپس در مشهد چهارباغ‌هایی ایجاد شد که اکنون نمونه هرات آن تقریبا به صورت کامل و نمونه مشهد آن در حد یک محله کوچک باقی مانده است. بی‌مناسبت ندیدیم که مطلب این شماره را اختصاص دهیم به آنچه اکنون به عنوان کوچه و محله چهارباغ در مشهد وجود دارد.
گذشته چهارباغ
همان گونه که اشاره شد سابقه چهارباغ در مشهد دست کم به عهد تیموری می‌رسد و در دوران شاهرخ تیموری ارگ حکومتی شهر در این محدوده بوده است. در سال‌های پس از آن نیز خاصه در دوران نادری و عهد قاجار این محدوده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و محدوده اعیان نشین شهر محسوب می‌شد. اگر بخواهیم زمانی را برای تغییر وضعیت این محله بیان کنیم باید دوران احداث خیابان شاهرضا نو یا همان آیت ا... خزعلی کنونی یعنی دهه دوم قرن چهارده هجری را آغاز تغییر ماهیت این محدوده قلمداد کنیم.
در آن دوران و با احداث این خیابان، بخشی از محله حدفاصل قبرستان سراب تا خیابان مورد بحث از چهارباغ جدا شد و به محله سراب پیوست و همین امر هم باعث شد به مرور زمان بافت این بخش از شهر که روزگاری محل اسکان شخصیت‌های اداری و حکومتی شهر بود به بافت دیگر مناطق اطراف حرم نزدیک شود، البته تغییر و تحولات سال‌های پس از انقلاب هم در این امر به شدت مؤثر بود تا جایی که الان از محله قدیم چهارباغ جزیره‌هایی جدا از هم باقی مانده که مهم‌ترین آن‌ها همان کوچه چهارباغ و میدانگاهی آن است.
بازار مرکزی
نخستین پلاک مهم در کوچه چهارباغ امروزی، مجموعه موسوم به بازار مرکزی است که خود از دو بازار شماره یک و دو با دو معماری و تاریخچه جدا تشکیل شده است. این هر دو بازار بر روی زمین‌های موسوم به نظام الملکی‌ها ساخته شده اند با این تفاوت که معماری بازار شماره یک ایرانی و اسلامی‌تر و معماری بازار شماره دو غربی‌تر است.
بازار شماره یک که سه ورودی دیگر آن به ترتیب در حاشیه خیابان آیت ا... شیرازی کنونی یا همان بالاخیابان، حاشیه خیابان آیت ا... خزعلی کنونی و شهید رجایی دهه‌های نخست پس از انقلاب و شاهرضای قبل از انقلاب و انتهای شهرک نظام الملکی‌ها قرار دارد، اواسط دهه ۷۰ به بهره برداری رسید و در زمان خود یک کار زیبا در راستای حفظ فضای فرهنگی اسلامی خیابان‌های مجاور حرم بود.
در این بنا برای جلوگیری از ایجاد هرگونه تصویر مخدوشی در فضا‌های پیرامونی حرم مطهر نه تنها آجر به عنوان مصالح اصلی نمای آن استفاده شد تا هماهنگی با فضا‌های داخلی حرم مطهر داشته باشد، بلکه یک طبقه از آن در پایین‌تر از سطح تراز شهری منطقه ایجاد شد تا هیچ مزاحمت بصری برای نمای عمومی حرم مطهر رضوی ایجاد نکند، البته این مسائل هیچ کدام رعایت نشد، به ویژه در ساخت فاز ۲ این بازار که به نوعی در دل بازار نخست در دهه ۸۰ ساخته شد، تا این دو بخش بازار مرکزی هر کدام نمادی از نگاه مدیران آستان قدس به شهر در یک دوره زمانی خاص باشند.
بازار مرکزی شماره ۲ دارای دو ورودی است که ورودی داخل کوچه چهارباغ آن تاحدی با بازار شماره یک هماهنگی دارد، اما فضای این بازار از ورودی حاشیه خیابان آیت ا... شیرازی تناسبی با بخش نخست این بازار ندارد. ناگفته نماند که مجموعه بازار مرکزی بزرگ‌ترین فضای تجاری متعلق به آستان قدس در شهر مشهد است.
کوچک‌ترین شهرک ایران
درست در مجاورت بازار مرکزی شماره یک، یگانه کوچه کنونی موجود در بافت راسته کوچه چهارباغ قبل از رسیدن به میدانگاهی آن خودنمایی می‌کند. این کوچه که میزبان کوچک‌ترین شهرک مسکونی ایران با تنها ۱۷ پلاک مسکونی است به نام فامیل صاحبان اولیه این مجموعه خانه به کوچه نظام الملکی‌ها مشهور است، البته این کوچه تا سال‌های ابتدای دهه ۶۰ قرن چهارده هجری بخشی از باغ نیمه مخروبه نظام الملک یا همان باغ فلاحتی یکی از چهارباغ قرار گرفته در محدوده محله چهارباغ بود.
در این دوره زمانی توافقی بین ورثه نظام الملک توسی ساکن مشهد با آستان قدس انجام شد که در ازای احداث شهرکی کوچک برای این افراد، آستان قدس در بقیه باغ به احداث یک مجموعه تجاری اقدام کند و بدین گونه بازار مرکزی شماره یک و شهرک نظام الملکی‌ها و البته چند مغازه ابتدای آن متولد شدند. ناگفته نماند که در بخشی از ابتدای این شهرک ورودی دوم مجموعه آموزشی بین المللی مستقر در کوچه مخابرات قرار دارد که ویژه دانش آموزان عرب‌زبان به ویژه عراقی‌های مقیم مشهد است.
میدان چهارباغ
کوچه چهارباغ در ادامه به فضایی میدان مانند که به آن میدانگاهی چهارباغ می‌گویند، ختم شده است. از این میدانگاهی در گذشته ۷ و اکنون ۶ کوچه منشعب می‌شود. سه کوچه از این جمع بن بست بوده و دو مورد از آن‌ها در سمت چپ و کوچه دیگری که کوتاه‌ترین بن بست منتهی به میدان است در سمت راست آن قرار دارد.
کوچه‌های منتهی دیگر به این میدان، یکی همان کوچه چهارباغ منشعب از بالاخیابان یا خیابان آیت ا... شیرازی است و دیگری کوچه مشهور به مخابرات منشعب از خیابان آیت ا... خزعلی که در اصل ادامه راسته کوچه سراب و بخشی از قدیمی‌ترین گذر منتهی به حرم مطهر در شهر است که روزگاری سناباد را به میدان سرسنگ و بازار زنجیر وصل می‌کردند. سومین کوچه کنونی منتهی به میدانگاهی چهارباغ هم ادامه همان کوچه مخابرات است که از طریق کوچه قدیمی ملک و راسته کوچه رضوی‌ها و کوچه چراغ برق به حرم مطهر وصل می‌شده است.
و، اما کوچه مفقود شده در این بخش از شهر که روزگاری نگین شهر محسوب می‌شده کوچه حاج محمود هراتی است که در جریان ساخت یک مجتمع بزرگ تجاری و اقامتی و البته خیابان آیت ا... واعظ طبسی به طور کامل نابود شد. حاج محمود هراتی همان شخصی است که خانه وی در کوچه مزین به نامش محل اسکان پادشاه افغانستان به هنگام سفر به ایران بوده است.
میدانگاهی چهارباغ صرف نظر از داستان ورودی‌های آن از منظر دیگری هم در روزگار گذشته بسیار مهم بوده است. این میدان در سال‌های نه چندان دور و هنگامی که هنوز بازار سرپوش مشهد خراب نشده بود، یعنی حدود دهه‌های ۲۰ تا ۵۰ قرن چهارده هجری شمسی محل اجتماع هیئت‌های عزادار و اجرای مراسم عزاداری قبل از ورود به بازار زنجیر بوده است. به عبارت دیگر نقطه ثقل و هماهنگی دسته‌های متحد عزاداری محدوده بالاخیابان در روزهای عزای حسینی و رضوی قبل از وارد شدن به بازار مشهد و سپس حرم مطهر رضوی میدانگاهی چهارباغ بوده است.
حسینیه نجفی‌ها
مهم‌ترین بنای مذهبی کنونی موجود در محدوده کوچه و میدان چهارباغ، حسینیه نجفی‌های مقیم مشهد است. این بنا که در انتهای نخستین کوچه سمت چپ میدان و تنها کوچه اختصاصی این محدوده قرار دارد، پیش از تبدیل شدن به حسینیه، محل اسکان خانواده پوریعقوبی بود که قبل از انقلاب نمایندگی قطعات خودروهای سنگین را در سطح شرق کشور در اختیار داشتند.
این خانه قبل از تبدیل شدن به حسینیه شامل یک خانه بزرگ پهلوی اول با آب انبار و استخر اختصاصی و یک خانه قدیمی‌تر و کوچک‌تر ساخته شده در انتهای دوران قاجار بود که هر دو این بنا‌ها در سال‌های نخست دهه ۶۰ هجری و پس از تغییر مالکیت تخریب شدند و به یک فضای مسقف بزرگ یا همان حسینیه نجفی‌های مقیم ارض اقدس تبدیل شدند، البته هرچند تخریب این بنای زیبا باعث نابودی بخشی از گذشته مشهد شده بود، اما حسینیه جانشین آن به دلیل آیین‌های ویژه‌ای که میزبان آن است به یکی از نماد‌های هویت دینی مشهد در دهه‌های معاصر تبدیل شد.
این حسینیه در سال‌های اخیر میزبان عزاداری‌های خاصی، چون مقتل خوانی‌های باشکوه مرحوم آیت ا... سیبویه که از او به عنوان احیاکننده مقتل خوانی در ایران نام برده می‌شود و البته مشعل گردانی خاص نجفی‌ها در شب‌های عزای حسینی و رضوی بوده و هست.
خانه‌ای هنری فرهنگی
حدفاصل بین کوچه حسینیه نجفی‌ها و دیگر فرعی‌های موجود در سمت چپ میدان، تنها یک پلاک وجود دارد که هرچند اکنون شامل یک دفتر گردشگری و بنای اقامتی است، اما خود داستانی خاص در همین سال‌های سده معاصر دارد. این خانه در نیمه اول سده چهارده هجری میزبان خاندان فرهنگی افشار لاهوری بوده است. بزرگ این خاندان یعنی محمدابراهیم افشار لاهوری در سال‌های دهه ۲۰ تا ۴۰ هجری در فضای تجاری این مجموعه به کار خیاطی مشغول بوده است.
البته او خیاط عادی محسوب نمی‌شده و تنها برای یک قشر خاص یعنی کارکنان کنسولگری بریتانیا و سپس انگلیس در مشهد در درجه نخست و دیگر انگلیسی‌های مقیم مشهد در درجه دوم خیاطی می‌کرده است و به عبارت بهتر وی خیاط انگلیسی‌ها یا خیاط کنسولگری بریتانیا در مشهد بوده است. فرزندان وی، اما راه دیگری را برگزیدند و اغلب در حوزه آموزش و پرورش به فعالیت پرداختند و از جمله یکی از دختران وی مؤسس نخستین دبستان مختلط مشهد در دوران پهلوی دوم و دامادش مؤسس نخستین دبیرستان خصوصی مشهد در همان دوران بودند.
نما‌های اطراف میدان
یکی از جاذبه‌های میدان چهارباغ وجود خانه‌هایی با نما‌های زیبا در دو سوی میدان است. در سمت چپ میدان و در حدفاصل دومین کوچه بن بست داخل میدان تا کوچه منتهی به حرم مطهر رضوی سه پلاک وجود دارد که سازه دو پلاک مربوط به دهه ۲۰ و ۳۰ و سازه پلاک دیگر مربوط به دهه ۵۰ است. دو سازه نخست از منظر نمای چوبی پنجره‌های طبقه دوم و سازه سوم از منظر نمای بیرونی خانه دیدنی و شایسته توجه هستند. پلاک سوم این مجموعه که در مجاورت کوچه بن بست قرار داشته و به خانه وزیری معروف است، نمونه‌ای کامل از نحوه استفاده کاشی‌های تزیینی در نمای خانه‌های مشهد در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی را به نمایش گذاشته است.
همچنین در سمت دیگر میدان و در نبش کوچه مخابرات منزلی وجود دارد که نمای آن مربوط به سال‌های انتهایی دوره قاجار بوده و به همین دلیل به ثبت ملی رسیده است. سرانجام اینکه حدود سه سال پیش در میدانگاهی چهارباغ مجموعه‌ای تاریخی کشف شد که به گواهی کارشناسان میراث یک آب انبار تاریخی بود، اما به دلیل نبود شرایط لازم برای حفظ آن بار دیگر در زیر خاک مدفون شد.
شعبه نفت داخل میدان
آخرین بنای مهم و داستان دار در محدوده کوچه چهارباغ و میدانگاهی آن؛ شعبه نفت موجود در این میدان است. این بنا در نگاه نخست یک شعبه فروش نفت ساده است، اما اگر بدانیم که این شعبه قدیمی‌ترین شعبه نفت هنوز فعال در مشهد محسوب می‌شود که سابقه‌ای بیش از هفتاد ساله دارد، داستان به گونه‌ای دیگر است؛ زیرا می‌تواند به عنوان نماد یک دوره از نحوه تولید انرژی گرمایشی در مشهد محسوب شود، البته که این مغازه در روند انقلاب هم به نوعی تأثیرگذار بوده است و مسئول آن یکی از فعالان دوران انقلاب بوده است که تحت نظارت بیت آیت ا... قمی، مخفیانه به توزیع سوخت بین خانواده‌های فعالان سیاسی و انقلابی بازداشتی اقدام می‌کرده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
