ریل‌گذاری توسعه متوازن شهر مشهد

محسن موسوی زاده | شهرآرانیوز؛ عدالت اجتماعی از مفاهیم بنیادین توسعه پایدار شـهری اسـت. مفهـوم عـدالت اجتمـاعی، ارتباط مستقیمی با چگونگی توزیع امکانات اقتصادی، دسترسی به بازار‌ها و خدمات شهری دارد. به هر میزان که یک منطقه شهری به این زیرساخت‌ها دسترسی بیشتری داشته باشد، امکان رشد بیشتری می‌یابد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در چهار دهه گذشته، وضعیت توزیع امکانات شهری به گونه‌ای بوده است که در عمل، بیشتر مناطق غربی مشهد امکان رشد و توسعه را یافته اند و همین مسئله سبب شده است مناطق شرقی شهر با وجود ظرفیت‌های خوبی که دارند، نتوانند رشد کنند و درنتیجه مدیران شهری مشهد در دوره جدید، توسعه متوازن شهر را در دستورکار خود قرار داده اند. یکی از راهکار‌هایی که برای تحقق این مسئله درنظر گرفته شده است، ایجاد امکانات و زیرساخت‌های لازم برای توسعه شرق مشهد است.

وضعیت اقتصادی

گروهی از محققان دانشگاهی در مقاله‌ای با موضوع «تحلیل فضایی فقر شهری در سطح محله‌ها (نمونه پژوهی: شهر مشهد)» الگوی توسعه این شهر را بررسی کرده و به نتایج درخورتوجهی رسیده اند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین خوشه فقر شهری در بخش شرقی مشهد تمرکز یافته است. هرچند یک خوشه کوچک فقر نیز در قسمت شمالی شهر وجود دارد. در بعد اقتصادی عواملی شامل نرخ بیکاری، بار تکفل (نسبت جمعیت افرادی که در سن کار نیستند، به جمعیتی که در سن کار هستند)، نسبت اجاره نشینی و نسبت دارندگان وسایل شخصی، بررسی شده است.

بر پایه نتایج این بررسی، که نرخ بیکاری در مناطق شرقی مشهد، بیشتر است. همچنین بار تکفل در این بخش، بیشتر از سایر مناطق شهر است. درنتیجه همین وضعیت اقتصادی، دسترسی به شغل نیز در این مناطق محدودتر شده است. همین مسئله موجب شده است افرادی که در مناطق شرقی شهر ساکن هستند، بیشتر در دهک‌های کم برخوردار و کم درآمد جای بگیرند. وضعیت اقتصادی و نبود افق درآمد، خودش را به صورت نرخ بیکاری بالا و کاهش رفاه خانوار مانند نداشتن خودرو شخصی نشان داده است.

وضعیت کالبدی

وضعیت کالبدی مشهد با محوریت شاخص‌هایی مانند تراکم جمعیت، نفر در واحد مسکونی، دسترسی به زیرساخت‌های آب، برق و گاز، مساحت مسکن، استحکام بنا و اتصال به پساب شهری، جزو موضوعاتی است که در این پژوهش، بررسی شده است. توزیع فضایی فقر کالبدی در سطح محله‌های مشهد، نشان می‌دهد که نزدیک به ۱۲ درصد محله‌ها از نظر کالبدی دچار فقر هستند. همچنین با تحلیل لکه‌های داغ فقر کالبدی در سطح محله ها، درمی یابیم که خوشه‌های محله‌های کم برخوردار در قسمت شرقی شهر تمرکز یافته اند.

وضعیت اجتماعی

وضعیت اجتماعی شهر از دیگر معیار‌هایی است که در این تحقیق به آن توجه شده است. نرخ بی سوادی، نرخ تحصیلات عالی، دسترسی به رایانه، تعداد معلولان، میزان سال خوردگی، بعد خانوار و همچنین مرگ ومیر کودکان در شمار شاخص‌هایی است که دربعد وضعیت اجتماعی، بررسی شده است. بررسی شاخص‌های بعد اجتماعی فقر شهری در محله‌های مشهد، می‌نماید که ۶۶/۱۶ درصد محله‌های شهر در سطح فقر زیاد قرار دارند.

ازطرفی آن طور که از توزیع خوشه‌های فقیرنشین از نظر بعد اجتماعی برمی آید، محله‌های واقع در شرق مشهد برعکس غرب شهر از نظر فقر اجتماعی در خوشه نامناسب قرار دارند. درمجموع برپایه این تحقیق، خوشه‌های محله‌های کم برخوردار مشهد، بیشتر در شرق شهر توزیع شده اند.

درنهایت مقایسه وضعیت محله‌های شهر مشهد از نظر فقر شهری در ابعاد اجتماعی و اقتصادی و کالبدی، نشان می‌دهد محله‌هایی که دارای بیشترین فقر شهری هستند، بیشتر در شرق شهر قرار دارند. محله‌هایی مانند مهدی آباد، مشهدقلی، نوده، حجت، طبرسی شمالی، دروی، ابوذر، وحید، پنجتن، شهیدقربانی، شهیدباهنر و پورسینا جزو محله‌هایی هستند که دچار فقر شهری اند.

راهکار چیست؟

بررسی‌های شهرآرا نشان می‌دهد، دسترسی به امکانات اقتصادی، اولین راهکار برای بهبود وضعیت اقتصادی شرق مشهد است. آمار‌ها نشان می‌دهد که ۵۰درصد از صنایع مشهد در غرب این شهر واقع شده اند. همین مسئله سبب شده است دسترسی به موقعیت شغلی برای ساکنان غرب مشهد بیشتر باشد، از این رو زمینه سازی برای استقرار بخشی از واحد‌های تولیدی در شرق مشهد، می‌تواند یکی از راهکار‌های مهم برای بهبود وضعیت شرق شهر باشد.

باتوجه به اینکه تمام شهرک‌های صنعتی در غرب مشهد به حد اشباع رسیده است و جایی برای سرمایه گذاری در آن‌ها وجود ندارد، شهرک صنعتی شماره۵ تا جانمایی شهرکی دیگر، تنها شهرک صنعتی در شرق مشهد خواهد بود. همچنین این شهرک پاسخگوی تقاضا‌ها تا پنج سال آینده است. یکی از مزایای جانمایی مکان این شهرک صنعتی، وجود اتوبان در مسیر آن است. همچنین باتوجه به نزدیک بودن این شهرک به خطوط ریلی، به دنبال مذاکراتی با اداره کل راه آهن خراسان به منظور رساندن این خطوط ریلی به شهرک‌های صنعتی هستیم.

این اقدام مزایای زیادی به دنبال دارد؛ به عنوان مثال بخشی از ترافیک موجود در محور اصلی منتهی به شهرک صنعتی توس با امکان دسترسی خطوط ریلی، به دلیل تردد ماشین‌های حمل مواد اولیه به این شهرک است که می‌تواند برطرف شود، بنابراین با انتقال خطوط ریلی به این شهرک ها، مشکل ترافیک در بسیاری از آن‌ها حل خواهد شد. همچنین هزینه حمل بار مواد اولیه کاهش خواهد یافت. ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، از دیگر مزایای بهره برداری از شهرک صنعتی شماره ۵ مشهد است.

شهرک‌های صنفی

فعال سازی شهرک‌های صنفی در شرق مشهد، یکی دیگر از راه‌هایی است که می‌تواند به رونق این بخش شهر منجر شود. اجرای عملیات پنج شهرک صنفی صنعتی جعبه سازان، آجیل پزان، پروفیل سازان، پلاستیک سازان و فرش بافان با سرمایه گذاری ۳هزار میلیارد تومانی بخش خصوصی در دستورکار قرار دارد. قرار است این شهرک‌های صنفی با سرمایه گذاری بخش خصوصی و بدون دریافت تسهیلات و منابع دولتی به اجرا درآیند.

اجرای این شهرک‌ها علاوه بر ایجاد رونق اقتصادی در شرق مشهد، این امکان را فراهم می‌کند که این شهر به یکی از نمونه‌های اقتصادی شرق کشور تبدیل شود. همچنین ساخت این شهرک‌ها سبب ایجاد ۳۰ هزار فرصت شغلی غیرمستقیم در شرق مشهد می‌شود. درحال حاضر وجود برخی ممنوعیت‌ها مانند مصوبه ممنوعیت استقرار واحد‌های تولیدی در شعاع ۳۰کیلومتری کلان شهرها، موجب شده است ایجاد این شهرک‌ها با مشکلاتی مواجه شود.

رونق ساخت وساز

فراهم کردن بستر‌های لازم برای رونق ساخت وساز، از دیگر راهکار‌هایی است که می‌تواند ضمن بهبود وضعیت کالبدی شرق مشهد، کیفیت دسترسی به خدمات شهری در این مناطق را افزایش دهد. بر مبنای بند ۲۱ ماده ۵۵ قانون شهرداری ها، وظیفه احداث بنا‌ها و ساختمان‌های موردنیاز در محل ازقبیل رختشوی خانه، حمام عمومی، کشتارگاه، میدان، باغ کودکان و ورزشگاه باید مطابق اصول فنی باشد و تدابیر لازم برای احداث خانه‌های ارزان قیمت ویژه اشخاص بی بضاعت ساکن شهر درپیش گرفته شود.

براساس این بند، باید متناسب با قانون شهرداری ها، کمک‌های جمعی برای اختصاص زمین، همکاری و تسهیلگری برای تغییر کاربری زمین‌ها یا اعمال تخفیف به عوارض شهرداری، بستر‌های رونق ساخت وساز در شرق مشهد را فراهم کند. پس شهرداری مشهد می‌تواند با مشورت و مشارکت فعالان بخش خصوصی و سایر نهادها، زمینه‌های اجرایی شدن این مهم را فراهم کند. تخصیص بسته‌های تشویقی، یکی از راهکار‌هایی است که می‌تواند به تحرک بخشی و رونق بازار ساخت وساز در شرق مشهد بینجامد.