ظرف زبانی عطار

زبان فارسی دست کم تاریخ هزارسالۀ مکتوب دارد. در این هزاره، نویسندگان و شاعران فارسی زبان آثاری را به یادگار گذاشته اند که هرکدام گنجینه‌ای از تاریخ ادبیات و زبان فارسی محسوب می‌شود. این آثار به لحاظ ظرفیت زبانی و واژگانی برای همیشۀ زبان فارسی سرمایۀ ارزشمندی هستند که بسیاری از آن‌ها امکان بازآفرینی و به روز شدن دارند و می‌توانند در زبان جاری و معیار امروز هم به کار آیند.

پیش از این به مناسبت‌هایی به نوواژه‌هایی اشاره شد که امثال بوعلی سینا و خواجه نصیر و ابوریحان بیرونی به سرمایۀ زبانی فارسی افزودند. گاهی شاعر و نویسنده با ذهن خلّاق خود و با دایرۀ امکانات لغوی خویش، دست به ساخت واژه‌هایی نو می‌زند یا ساختار واژه‌ای را تغییر می‌دهد یا با پیوند واژه‌ها در کنار هم ترکیباتی جدید می‌سازد. عطار نیشابوری نیز از این دایره بیرون نیست و به سهم خود ترکیبات و واژه‌هایی را در آثارش یا بازتاب داده است یا برساختۀ خود اوست که درخور توجه است.
(گفتن این نکته هم خالی از لطف نیست که فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز برای جایگزین‌های فارسی گاه از همین سرمایۀ تمام نشدنی بهره می‌گیرد.)

این واژه سازی‌ها گاه به تناسب نگاه شاعر و نویسنده متفاوت است؛ چنان که در عطار بیشتر نگرش صوفیانه و عرفانی دارد که پس از او هم در شعر شاعرانی دیگر مانند مولانا و جامی و شبستری هم دیده شده است. بار‌ها نوشته ام که یکی از ظرفیت‌های زبانی زبان فارسی «وند» هاست که به قدرت ترکیب سازی افزوده است و عطار از همین شیوه به خوبی بهره گرفته است و نوواژه‌هایی مانند «نادایم» به جای ناپایدار و «باسجود» به جای اهل سجده بودن ساخته است.

ترکیب‌هایی هم که با استفاده از بن فعلی ساخته شده است، مانند: دلیل آموز (راهنما) و صوفی پیروزه پوش. فهرست کردن نمونه‌هایی از ترکیب سازی‌ها در آثار عطار بسیار شگفت انگیز است: شگرف گفتار به معنای خوش سخن و فرشته آیین به معنای خوب رویی، خشک سال وصل (خشک سال وصل تو بینم مدام)، قفس فنا (تا زین قفس فنا برون جست)، ساقیان معنی، بند استعارت، برقع عزت، کوکبۀ ایمان، سکۀ رخساره (گر زر عشاق را سکّۀ رخساره نیست)، گبر نفس، گرداب درد (بس بزرگان را که در گرداب درد)، آتشــگاه کفّار (به آتشــگاه کفّارم فــرســتد)، گور نفس (دل خود را ز گور نفس بر آر)، نوباوۀ جمال (نوباوۀ جمالت ماه نو است و هر مه)، نگین عشق (جان بود نگین عشق و مِهرت).

بنا به پژوهش اکبر صیادکوه و حسین شمس الدینی در مقالۀ «بررسی هنجارگریزی‌های ساختاری در عناصر زبانی غزلیات عطار» سهم ترکیبات صوفیانۀ نو و ابداعی بیش از ۹۰ درصد از کل واژگان و ترکیبات به دست آمده است و بیش از ۷۷ درصد از هنجارگریزی‌های واژگانی و ترکیبات نوساخته در غزلیات عطار از مقولۀ ساخت واژه‌ای نو به حساب می‌آیند؛ یعنی واژگان و ترکیباتی ابداعی که در شعر هیچ شاعری بعد از وی یافت نشده است. این بخش شامل نوآوری‌های عطار در ترکیبات صوفیانه می‌شود و بعد از عطار دیگر تکرار نشده اند. ازاین رو، آثار عطار را باید در حوزۀ عرفان و تصوف و در حوزۀ زبانی و واژگانی، سرمایه‌ای ارزشمند به شمار آورد، چنان که نویسنده یا شاعری دیگر را در حوزه‌ای دیگر.