علل تثبیت فرهنگ تشیع در ایران

درمیان نخستین ساکنان عرب قم (یعنى همان اشعرى‌ها که کم‌کم به قمى شهرت یافتند)، افراد زیادى به‌عنوان صحابى ائمه (ع) در کتب رجالى شیعه، شناسانده شده‌اند.

به‌طورکلى شاهد مهم بر پیوند مردمان این شهر با امامان، روایات بی‌شمارى است که در فضیلت قم و اهالى آن در کتب حدیث، نقل شده است. این روایات به اندازه‌اى است که مى‌تواند به‌راحتى اهمیت این شهر را در نگاه امامان نشان دهد. در چندین روایت، امام‌صادق (ع) قم را ملجأ و پناهگاه شیعیان شمرده‌اند.

با توجه‌ به دورى قم از مرکز خلافت و نیز رواج تشیع در آن، این شهر مى‌توانسته است پناهگاهى براى شیعیان باشد. در روایت دیگرى از امام‌صادق (ع) آمده است: «قم بلدنا و بلد شیعتنا؛ قم شهر ما و شهر شیعیان ماست». در روایتی دیگر آمده است: «و انّ لنا حرما و هو بلده قم؛ برای ما حرم و حریمی وجود دارد که آن شهر قم است» و باز آمده است: «أهل قم، انصارنا؛ اهالی قم یاران ما هستند». همچنین از شیعیان خواسته شده است که در موقع شیوع فتنه‌هاى بنى‌عباس به کوفه و نیز به قم و حوالى آن بروند؛ زیرا «فى قم شیعتنا و موالینا؛ در قم، شیعیان ما و دوستداران ما هستند». در روایت دیگرى، قم «کوفه صغیره» یعنی کوفه کوچک، نامیده شده است.

با این‌همه اگر چه شهر قم، قبل نزول اجلال حضرت فاطمه‌معصومه (س) دارای عظمت و محل توجه بوده است، حضور آن حضرت در قم و نیز احادیثی که درباره فضیلت قم از ائمه‌اطهار (ع) روایت شده است، موجب شد فرهنگ تشیع ایرانیان از این شهر، باعظمت ظهور و رشد و توسعه پیدا کند؛ زیرا پس از آنکه وفات حضرت معصومه (س) براساس نوشته کتاب «تاریخ قم» در سال ۲۰۱ هجری رخ می‌دهد و شهادت حضرت رضا (ع) دو سال بعد از آن به وقوع می‌پیوندد، روایاتی در فضیلت زیارت آن بانوی مکرم صادر می‌شود، به‌طوری‌که علامه‌مجلسى از بعضى کتب زیارات به طریقی از على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) روایت مى‌کند که فرمودند: «اى سعد! ما در شهر قم قبرى داریم». سعد پرسید: «آیا مقصود قبر فاطمه‌بنت‌موسى است؟

حضرت فرمودند: «آرى؛ هر شخصی با شناختن حق او، وى را زیارت کند، بهشت بر او واجب است». سپس زیارت‌نا‌مه‌اى از قول آن حضرت براى فاطمه‌معصومه (س) ذکر کرده است؛ البته این روایت دلیلی است بر اینکه حضرت معصومه (س) قبل از حضرت رضا (ع) رحلت کرده‌اند؛ و نیز معلوم مى‌شود که، چون على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) خود نمى‌توانسته‌اند براى زیارت قبر خواهر به قم بیایند، از قمى‌هایى که به خدمتشان مى‌رسیدند، جویاى قبر ایشان مى‌شده و براى شناختن قدر و حقشان، سفارش مى‌فرموده‌اند.

اما شیخ عبدالجلیل رازی، روایت مزبور را به این نحو نقل کرده است که: «سعدبن‌سعد از على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) روایت کرده است که امام فرمودند: اى سعد! ما درمیان شما مردم قم قبرى داریم. گفتم: فداى تو شوم؛ قبر فاطمه، دختر موسى‌بن‌جعفر (ع) در شهر ماست. ایشان فرمودند: اى سعد! هرکه او را زیارت کند، بهشت نصیب او خواهد بود».

تأثیری که مدفون شدن حضرت فاطمه معصومه (س) بر وضع قم گذاشت، آن است که به‌دلیل موقعیت ممتاز فاطمه‌معصومه (س) درمیان دیگر امام‌زادگان، مدفون شدن ایشان در قم به‌کلى وضع این شهر را از نظر جغرافیایی و فرهنگی تغییر داد. نخست اینکه شهر قم به‌تدریج از شمال‌شرقى به جنوب‌غربى که محل دفن آن حضرت بود، کشیده شد، به طورى‌که حرم فاطمه‌معصومه (س) که در فاصله‌اى از شهر و در حاشیه آن قرار داشت، امروز در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است. دیگر اینکه توجه پادشاهان و امرا و طبقات گوناگون مردم به این شهر معطوف شد و بسیارى از افراد اطراف براى اقامت در آن شهر و در جوار قبر آن بانوی مکرم کوچ کردند.

یکی دیگر از امور تأثیرگذار بر موقعیت و وضع قم باتوجه‌به روایات متعدد، برای فضیلت این شهر و اهل آن وارد شده است و وجود چنین روایاتی، دلیلی بر رضایت ائمه‌معصوم (ع) از این شهر و اهل آن است. برپایه این اقبال و توجه، بسیاری از بزرگان و دانشمندان حوزه دین بدان‌جا روی آوردند و در این هنگام، قم داراى جنبه مذهبى مخصوص شد، به‌طوری‌که مرکز روحانیت شیعه قرار گرفت و عده‌اى از بزرگ‌ترین علماى شیعه از آنجا برخاستند یا در آن اقامت کردند.

تأثیر دیگر این است که مسافرت ده‌هاهزارنفر و امروز میلیون‌هانفر که هرسال از نواحى مختلف ایران و کشورهاى دیگر به قم مشرف می‌شوند، موجب شده است این شهر در زمره شهر‌های زیارتی جهان اسلام شناخته شود و درعین‌حال از نظر نوع معماری و شهرسازی مذهبی و دیگر آثار باقی‌مانده از گذشته و مساجد و مراقد و مزار علمای بزرگ، به یک شهر سیاحتی و گردشگری تبدیل شده است که همواره جمعى از جهانگردان و گردشگران به آن آمدوشد می‌کنند.