از عرفان نعمت‌ها تا نعمت‌های عارفانه

بُن مایه دعای امام حسین (ع) در روز عرفه،  «شناخت» است و این شناخت در سه لایه از زبان امام حسین (ع) بیان شده است؛ شناخت نعمت دهنده (مُنعِم)، شناخت نعمت، شناخت نعمت گیرنده (عبد).

این دعا از همان ابتدا با اوصافی از حق تعالی شروع می‌شود که به شناخت نعمت‌دهنده اشاره دارد: «ستایش، ویژه خداست که برای تقدیر و سرنوشتش برگرداننده‌ای و برای بخششش بازدارنده‌ای و همانند ساخته اش ساخته هیچ سازنده‌ای نیست و او سخاوتمند وسعت بخش است» و شناخت مُنعِم را از اولین نعمتی که به انسان داده است، یادآور می‌شود: «وجودم را با نعمتت آغاز کردی پیش از آنکه موجودی قابل ذکر باشم.»

امام حسین (ع) در لایه شناخت نعمت ها، از نعمت‌هایی که حتی قبل از تولد انسان به او عطا شده، شروع می‌کنند و تا نعمت‌هایی که بعد از مرگ او ادامه دارد، اشاره می‌کنند تا جایی که به خداوند عرض می‌شود: «همه نعمت‌ها را بر من کامل کردی.» در این لایه امام حسین (ع) به ناتوانی انسان از شمارش و یادآوری نعمت‌ها اشاره می‌کند و با این حال، ۳۵ نعمت از نعمت‌هایی را که فقط در بدن انسان وجود دارد (غیر از نعمت‌های روحی و نعمت‌های موجود در عالم برای انسان) وسیله شهادت قرار می‌دهد بر اینکه «اگر به حرکت می‌آمدم و طول روزگاران و زمان‌های بس دراز می‌کوشیدم، بر فرض که آن همه زمان را عمر می‌کردم که شکر یکی از نعمت هایت را به جا آورم توانایی اش را نداشتم.»

انسان از همین نقطه «ناتوانی در شمارش نعمت‌های الهی و عجز از شکر و قدردانی از خداوند» است که به شناخت خودش به عنوان نعمت گیرنده نائل می‌شود و به عجز و ناتوانی خودش اقرار می‌کند و از خداوند می‌خواهد که بی نیازی اش را در ذاتش قرار بدهد: «اللهم اجعل غنای فی نفسی» تا به این وسیله بتواند خود را به کمالی که خداوند برای او مقدر کرده است، برساند.

خوب است با این دید در روز عرفه برای قرائت این دعا حاضر شویم که اولا منعم را بشناسیم و سپس نعمت‌های بی پایان الهی را به خود یادآور شویم و در آخر به عجز و ناتوانی و فقر و احتیاج ذاتی خود در برابر خداوند اقرار کنیم و آن گاه حاجت خود را طلب کنیم؛ چرا که هر چه انسان در دریای عرفان نعمت‌های الهی بیشتر غور کند، بیشتر به عجز و ناتوانی و بی چیزی خودش واقف می‌شود و این بالاترین مرحله عرفان است و از اینجاست که نعمت‌های عارفانه الهی بر انسان سرازیر می‌شود که امام حسین (ع) گوشه‌ای از آن را چنین بیان می‌کنند: «مَاذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَکَ وَمَا الَّذِى فَقَدَ مَنْ وَجَدَکَ؟؛ کسی که تو را گم کرده، چه یافته؟ و چه گم کرده، کسی که تو را یافته؟»