بهره‌گیری از ظرفیت‌های موسیقی بومی در سرود‌های عاشورایی

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ سرود یکی از مردمی‌ترین رشته‌های هنری است که تأثیر بسیاری بر مخاطبان خود می‌گذارد؛ هنری که کاربرد‌های مختلفی دارد و می‌تواند در عزاداری‌ها و مراسم جشن و شادی استفاده شود. اما بهره گیری از این هنر در مراسم عزاداری، به ویژه عزاداری‌های محرم و صفر کم رنگ شده است. اندک سرود‌های جدیدی هم که در این ایام اجرا می‌شوند، چندان ماندگار نیستند و همه گیر نمی‌شوند. ما در گزارش پیش رو به سراغ سه تن از فعالان حوزه سرود رفته ایم و با آن‌ها درباره وضعیت سرود‌های محرمی و کمبود‌ها و ضعف‌هایی که در این زمینه وجود دارد صحبت کرده ایم.

ترکیب شدن مداحی با سرود

سرود در جامعه ما یک جریان مهم و اثربخش است؛ هنری که می‌تواند با طیف وسیعی از مخاطبان ارتباط برقرار کند و در ترویج آیین‌های مختلف، به ویژه آیین‌های عاشورایی اثرگذار باشد. سیدمجتبی ذبیحی، رئیس انجمن مربیان سرود مشهد، درباره اهمیت پرداختن به سرود‌های محرمی و عاشورایی می‌گوید: سرود می‌تواند محتوای ارائه شده در هیئت‌ها را در یک قالب هنری به گوش مردمی که به دلایل مختلف به هیئت نمی‌روند، برساند.

او با اشاره به اجرا‌های پاتوقی در دو سال گذشته در مشهد ادامه می‌دهد: گاهی اجرای سرود‌های محرمی در نقاط مختلف شهر، از مداحی‌ها و سخنرانی‌ها مخاطب بیشتری دارد. این هنرمند که باور دارد وضعیت سرود در مشهد نسبت به سایر شهر‌های کشور بهتر است، خاطرنشان می‌کند: تولید نشدن قطعات خوب و اثرگذار در سال‌های اخیر، آسیبی است که در حوزه سرود‌های محرمی وجود دارد.

ذبیحی با اشاره به نبود وقت کافی برای تولید آثار فاخر می‌گوید: در بسیاری از مواقع ارگان‌ها دیر به گروه‌ها و هنرمندان سفارش کار می‌دهند. آن‌ها هم به دلیل نداشتن وقت کافی سراغ اجرای سرود‌های سال‌های گذشته می‌روند. او ادامه می‌دهد: ارگان‌ها باید بعد پایان ایام محرم و صفر امسال برای تولید آثار جدید به گروه‌های سرود سفارش کار دهند، تا آن‌ها با در اختیار داشتن زمان کافی بتوانند آثار فاخر جدیدی اجرا کنند.

این هنرمند با اشاره به جذاب‌تر شدن ملودی مداحی‌ها برای مردم بعد از اجرای «سلام فرمانده» درباره دیگر آسیب‌هایی که در حوزه سرود‌های محرمی و عاشورایی وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: آثاری که در قالب مداحی -سرود تولید می‌شوند، سبک جدیدی هستند که در آن‌ها مداح با همراهی کودکان و نوجوانان قطعه‌ای را هم خوانی می‌کند. ما نباید این آثار را سرود تلقی کنیم. در واقع بسیاری از آثاری که این روز‌ها اجرا می‌شوند، سرود نیستند و در گذر زمان به این هنر آسیب می‌زنند.
ذبیحی درباره فعالیت گروه‌های سرود در مشهد نیز بیان می‌کند: در سال‌های اخیر گروه‌های سرود مختلفی در مشهد فعالیتشان را آغاز کرده اند، اما این گروه‌ها محتوا و خوراک خوبی در اختیار ندارند.

او ادامه می‌دهد: ارگان‌هایی مانند شهرداری، آستان قدس رضوی و حوزه هنری که در حوزه فرهنگی مشهد تأثیرگذار هستند، باید برای تولید سرود اقدام کنند و مسئولیت خود را در این زمینه انجام دهند؛ تولیدات فاخری که بتوانند با آثار پرهزینه شبکه‌های معاند رقابت کنند. این هنرمند با اشاره به علاقه کودکان و نوجوانان به اجرای سرود یادآور می‌شود: خیلی از کودکان و نوجوانان به حضور در گروه‌های سرود علاقه‌مند هستند، ولی وقتی می‌بینند محتوای خوب و آثار جدید جذابی وجود ندارد، کم کم انگیزه خود را از دست می‌دهند و دیگر این مسیر را دنبال نمی‌کنند.

ذبیحی درباره محل‌هایی که برای اجرای سرود در نظر گرفته می‌شود نیز می‌گوید: ما باید به دنبال پاتوق‌های ثابت برای اجرای سرود در مشهد، به ویژه در ایامی مانند محرم و صفر باشیم تا زائران و مجاوران بدانند در چه ساعت و محلی گروه‌های سرود به اجرای برنامه می‌پردازند. الان، چون پاتوق دائمی نداریم، مخاطب سرگردان می‌شود. این مربی سرود ادامه می‌دهد: ترکیب سرود با رشته‌های دیگر هم می‌تواند در جذب مخاطب بسیار تأثیرگذار باشد؛ برای مثال در کنار مراسم تعزیه خوانی که در محرم برگزار می‌شود، گروه‌های سرود هم می‌توانند به اجرای برنامه بپردازند.

در ادامه حتما بخوانید هنر استخراج مفاهیم عاشورایی

ضرورت استفاده از تم‌ها و ملودی‌های قدیمی

سرود مانند هر هنر دیگری شاخص‌های خاص خود را دارد که تولیدکنندگان و اجراکنندگان باید آن‌ها را مدنظر قرار دهند؛ همچنین آن‌ها باید بدانند که علاوه بر پرداختن به محتوا که مهم‌ترین رکن سرود است، باید به کیفیت ملودی‌ها نیز توجه کنند.

جلیل شریعتمدار، آهنگ ساز و مسئول واحد موسیقی حوزه هنری خراسان رضوی، درباره سرود‌هایی که در سال‌ها اخیر تولید شده است، بیان می‌کند: سرود‌هایی که برای ایام محرم تولید می‌شود با دیگر سرود‌های مناسبتی هیچ تفاوتی ندارد. در واقع مخاطب همان ملودی سرود‌های جشن و اعیاد را در سرود‌های محرمی هم می‌شنود، با این تفاوت که ساز‌ها حذف و به جای آن ها، افکت‌های سینه زنی و سنج اضافه می‌شوند؛ ملودی‌هایی که فضایی پاپ گونه دارند و حتی رگ و ریشه شان شبیه آثار خارجی است. این در حالی است که ملودی سرود‌ها باید ریشه در فرهنگ و سنت ما داشته باشد.

او ادامه می‌دهد: الان محتوای سرود‌های ما عاشورایی است، ولی ملودی آن‌ها رنگ و بویی از تعزیه ندارد؛ ازاین رو ما باید همان طور که به شعر توجه می‌کنیم، برای ساخت ملودی هم وقت بگذاریم. به گفته این آهنگ ساز برای ساخت ملودی سرود‌های محرمی می‌توان از تم‌هایی استفاده کرد که در مراسم عزاداری سال‌های گذشته پخش می‌شده است. او درباره چالش‌هایی که بر سر راه ساخت سرود وجود دارد نیز خاطرنشان می‌کند: استفاده از نرم افزار‌های موسیقی که این روز‌ها رواج پیدا کرده و همچنین نگاه بازاری و مصرفی به این حوزه، آسیب‌های زیادی را به سرود وارد کرده است؛ از طرف دیگر فرصتی کمی به هنرمندان و گروه‌های سرود داده می‌شود تا بتوانند یک اثر فاخر تولید و اجرا کنند.

شریعتمدار ادامه می‌دهد: من قبول دارم برخی از پارامتر‌ها و المان‌ها با گذشت زمان باید تغییر کند، اما برخی را نمی‌توان تغییر داد. برای مثال بهتر است که ما همان روضه خوانی‌ها و ملودی‌های قدیمی واقعه عاشورا را تکرار کنیم؛ چون مردم بیشتر با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند. مسئول واحد موسیقی حوزه هنری خراسان رضوی یادآور می‌شود: سرود «باز این چه شورش است»، از گروه آباده، به دلیل بی آلایشی و سادگی و همچنین دور بودن از فضای بازاری و دیجیتالی هنوز خاطره انگیز است و در ذهن مردم ماندگار شد.

این هنرمند همچنین با اشاره به فراهم نبودن فضا برای اجرای سرود‌های محرمی می‌گوید: تعداد گروه‌هایی که به صورت خودجوش اثری برای محرم تولید و اجرا کنند بسیار کم است؛ ازاین رو ما سال گذشته جشنواره «نوای آشنا» را با حضور گروه‌های سرود از سراسر کشور در دهه آخر صفر برگزار کردیم و قصد داریم امسال هم همین جشنواره را در قالب باشگاه حماسی سرود سیمرغ حوزه هنری خراسان رضوی تکرار کنیم. امیدواریم بتوانیم با این برنامه در زمینه تولید سرود‌های فاخر جریان ساز شویم و اتفاقات خوبی را رقم بزنیم.

شریعتمدار درباره سمفونی محرم که در حوزه هنری خراسان رضوی در حال تولید است نیز توضیح می‌دهد: ما برای تولید این مجموعه همه تعزیه خوانی و روضه خوانی‌های قدیمی را گوش دادیم تا براساس تم آن‌ها ملودی بسازیم.
او خاطرنشان می‌کند: تلاش ما این است که سمفونی محرم را هم زمان با اربعین حسینی منتشر کنیم.

نیاز به تحقیق و پژوهش

تحقیق و پژوهش در حوزه آوا‌ها و نوا‌های عاشورایی بی شک می‌تواند به تولید سرود‌های فاخر کمک کند؛ موضوعی که در سال‌های گذشته کمتر به آن توجه شده است. حسین انفرادی، مسئول انجمن موسیقی سازمان بسیج هنرمندان خراسان رضوی که یکی از دغدغه هایش پرداختن به کارکرد‌ها و کاربرد‌های نغمه‌های عاشورایی است، با اشاره به حمایت نشدنش از سوی نهاد‌ها و ارگان‌های مختلف بیان می‌کند: در این سال‌ها کمتر به سرود‌های محرمی توجه شده است و اندک سرود‌هایی هم که تولید و اجرا شده اند از نغمه‌های عاشورایی بهره نگرفته اند.

او ادامه می‌دهد: ما نغمه‌های عاشورایی زیادی داریم که می‌توانند به سرود تبدیل شوند؛ نغمه‌هایی که تا به امروز به صورت مداحی یا دم‌های سینه زنی اجرا شده اند. کارشناسان می‌توانند کارکرد سرودی این نغمه‌ها را استخراج و براساس آن‌ها اثری تولید کنند، اما تا به امروز کسی انگیزه‌ای برای انجام این کار نداشته است.

این هنرمند که یکی از دلایل کمتر پرداختن به سرود‌های محرمی را محدودیت برای بهره گیری از موسیقی می‌داند، خاطرنشان می‌کند: پیش ازاین آلبوم‌هایی با محور نغمه‌های عاشورایی منتشر شده است، اما بیشتر آن‌ها به صورت تک خوانی اجرا شده اند.
انفرادی درباره استقبال از سرود‌های محرمی نیز می‌گوید: به نظر من باتوجه به شرایط کنونی جامعه و تغییر سلیقه ها، اگر نغمه‌ها از حالت سنتی خارج شوند و شکل جدیدی پیدا کنند، یعنی ضمن حفظ اصالت مذهبی خود از موسیقی روز بهره بگیرند، می‌توانند مخاطب‌های زیادی را جذب کنند.

او تأکید می‌کند: هر اتفاقی در قالب هنر رخ دهد، تأثیر بیشتری می‌گذارد. باوجوداین ما برای پرداختن به نهضت و فرهنگ عاشورایی، کمتر از ظرفیت هنر استفاده کرده ایم. این هنرمند درباره بهره گیری از موسیقی بومی در سرود‌های عاشورایی یادآور می‌شود: نغمه‌های بومی و محلی و موسیقی مقامی و سنتی ما با موسیقی عاشورایی پیوند‌هایی دارد که از این اشتراکات می‌توان در تولید سرود‌های محرمی بهره گرفت. فقط باید هنرمندان و گروه‌ها زمان بگذارند و این نقاط مشترک را شناسایی کنند. او با اشاره به سرود‌هایی که این روز‌ها تولید می‌شود، بیان می‌کند: بیشتر سازمان‌هایی که در زمینه تولید سرود فعالیت می‌کنند، حتی یک کارشناس و متخصص در کنار خود ندارند. آن‌ها فقط به دنبال این هستند که در آمارشان اعلام کنند چه تعداد سرود تولید کرده اند.

انفرادی ادامه می‌دهد: در سال‌های اولیه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی افرادی پای کار تولید و سرود بودند که تخصص داشتند و جنبه‌های تأثیرگذار این رشته را می‌شناختند؛ ازاین رو آثاری تولید می‌کردند که بسیار ماندگار بودند. اما الان بیشتر تولیدکنندگان و سفارش دهندگان کسانی هستند که شناختی از سرود ندارند؛ اتفاقی که آسیب‌های زیادی به این رشته وارد کرده و حتی تعریف سرود را تغییر داده است.

او پیشنهاد می‌دهد: یکی از کار‌هایی که می‌توانیم برای تولید سرود‌های فاخر، به ویژه سرود‌هایی با محوریت محرم و عاشورا انجام دهیم، تشکیل یک شورای مقطعی است. در این شورا نظرات کارشناس‌ها جمع آوری و براساس آن‌ها سرودی تولید و منتشر می‌شود.