ارزش دانش در مراحل سه‌گانه آن

پیامبر خدا (ص) و امامان (ع) سرآمدان علم در جهان‌اند. آنان با علم لدنی، بزرگ‌ترین‌ترین دانشمندان در سراسر گیتی و الگوی دانشمندی برای همگان بوده‌اند. علمای ربانی، ادامه‌دهنده راه علمی آنان هستند. فضیلت‌های علم و علما در گفتار معصومان (ع) بیان شده است. آنان هدف و جهت‌گیری و انگیزه فراگیری دانش را به بشر نشان داده‌اند.

امام‌صادق (ع) درباره ارزش علم برای خدا فرموده‌اند: «مَن تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلّهِ دُعِیَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِیماً فَقِیلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلّهِ وَ عَلَّمَ لِلّهِ؛ هرکه برای خدا علم بیاموزد و برای خدا به آن عمل کند و برای خدا به دیگران آموزش دهد، در ملکوت آسمان‌ها از او به بزرگی، یاد و گفته شود برای خدا آموخت، برای خدا عمل کرد و برای خدا آموزش داد». (کافی، ج یک، ص ۳۵). در این حدیث شریف، ماهیت و کیفیت علم با هم پیوند خورده و چگونگی ارزشیابی مثلث علم، بیان شده است.

تعلم برای خدا

نخستین بُعد از سه بعد علم، آموختن آن است. سزاوار است انسان همواره درصدد کسب علم باشد و هیچ‌گاه دانش‌جویی را فراموش نکند. فراگیری دانش، آغاز فرایند علم است. در این بیان امام‌صادق (ع) دوبار عبارت «تعلّم لله» آمده است. مهم‌تر از فراوانی علم، انگیزه و انگیخته آن است؛ «لِله» است که به دانش، ارزش و اعتبار می‌دهد، بنابراین آنچه به علم ترفیع و ارتقا می‌بخشد، برای خدا بودن آن است. آراستگی به اخلاص و تلاش برای پاک‌سازی یاد گرفتن از انگیزه‌های ضدبشری، موجب سودمندی دانش می‌شود. علم، عامل کسب قدرت است، بنابراین انگیزه فراگیری علم، باید الهی و معنوی باشد تا از فساد قدرت و استفاده نادرست از آن جلوگیری شود.

عمل به علم برای خدا

گام دوم در فرایند علم نیز در این حدیث آموزش داده شده است و آن عمل به علم است. امیرمؤمنان امام‌علی (ع) فرموده‌اند: «ثَمَره العِلمِ العَمَل بِهِ؛ میوه و نتیجه علم، عمل به آن است.» (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۳، ص ۳۲۸). در حدیثی دیگر فرموده‌اند: «خَیرُ العِلمِ مَا قَارَنَهُ العَمَل؛ بهترین دانش، آن دانشی است که با عمل همراه شود.» (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۳، ص ۴۲۴). همچنین فرموده‌اند: «العَلمُ بِلَا عَمَلٍ وَبَال؛ دانش بدون عمل، وبال است». (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۲، ص ۸). حضرت در گفتار دیگری فرمودند: «إعلَمُوا بِالعِلمِ تَسعَدُوا؛ به علم عمل کنید تا سعادتمند و خوشبخت شوید». (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۲، ص ۲۳۶).

امیرالمؤمنین در جای دیگری، درباره ویژگی دانش سودمند می‌فرمایند: «أنفَعُ العِلمِ ما عمل بِهِ؛ سودمندترین علم آن علمی است که به آن عمل شود». (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۲، ص ۳۸۶).
همچنین براساس حدیث امام‌صادق (ع)، علم باید به عمل برسد؛ چون عالم بی‌عمل، درخت بی‌ثمر است. عالم به فضیلت‌ها و رذیلت‌ها، لازم است به فضیلت‌ها آراسته شود و از رذیلت‌ها پیراسته. عمل به علم نیز با «لِلّه» بودن، عبادت است؛ زیرا عمل نیز نباید آلوده به انگیزه‌های شیطانی شود، بنابراین اخلاص در عمل ضرورت دارد.

تعلیم برای خدا

مرحله سوم مثلث علم، یاد دادن آن به دیگران است. عالم باید با گفتار و رفتار خود، دانش را به دیگران آموزش دهد. امیرمؤمنان امام‌علی (ع) فرموده‌اند: «أعوَنُ الأشیاءِ عَلی تَزکِیَه العَقلِ التَّعلیمُ؛ بهترین چیز‌ها برای تزکیه عقل، یاد دادن و تعلیم است.» (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۲، ص ۴۴۸).

در حدیث امام جعفر صادق (ع)، ترتیب سه مرحله علم روشن شده است. تعلم، عمل و سپس تعلیم، ترتیب طبیعی و کاربردی دانش است. شایسته است معلمی نیز برای خدا باشد. عالم ربانی و دانشمند الهی، دانشمندی است که این سه مرحله را برای خدا و بااخلاص دنبال کند. چنین دانشمندی در آسمان‌ها از او به بزرگی یاد شود و هر دانشمندی که در آسمان‌ها بزرگ شمرده شود، شخصیت علمی درخشان و الگویی مطلوب برای دیگر دانشمندان است.