شاعر منظومه‌های بلند در عصر طلایی فرهنگ
درنگی بر چرایی انتخاب نام رودکی به عنوان پدر شعر فارسی به مناسبت یادروز او.
همان روز‌های نخستینی که در کلاس دوره کارشناسی ادبیات نشستم، سخن بر سر نخستین شاعران شد؛ از محمد بن وصیف و حنظله بادغیسی و ابوسلیک و ابوحفص‌ها نام برده شد که از هر کدام در آن قرن‌های نخستین بیت و ابیاتی مانده است. اما در میان همه این نام‌ها همواره از شاعری یاد می‌شد که نخستین شاعر مطرح آن روزگار بوده و پدر شعر فارسی نام گرفته است؛ این شاعر کسی نبود جز رودکی سمرقندی. رودکی اولین نام در کارنامه شعر فارسی است که نام و آوازه یافت و پس از او شاعرانی، چون منوچهری و فرخی و... تا می‌رسیم به شاعری بزرگ به نام فردوسی.
رودکی در زمین ادب خیز سمرقند، واقع درناحیه سُغد، که بخشهایی از آن اینک به تاجیکستان و بخشهایی هم به ازبکستان تعلق دارد، می زیسته و افتخار چهار ملت ایران، تاجیکستان، افغانستان و ازبکستان است. ما ایرانیان کمتر از رودکی سخن می‌گوییم و برعکس ما تاجیک‌ها به رودکی بسیار بها می‌دهند و بزرگ‌ترین پارک شهر دوشنبه در میدان امیرسامانی به نام اوست و تندیس‌های بزرگ با پایه‌هایی مرتفع در این شهر و نیز خجند نصب شده است که از علاقه تاجیک‌ها به رودکی حکایت می‌کند. در گاه شمار ما امروز یادروز رودکی است و در گاه شمار تاجیکان ۳۱ شهریور. تاجیک‌ها در یادروز رودکی با برنامه‌هایی متنوع و باشکوه جشن می‌گیرند.
به هر حال نشان پدر شعر فارسی بر سینه این شاعر است و شعر فارسی وام دار اوست. مجتبی مینوی در مقاله‌ای که در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد (سال هفتم زمستان ۱۳۵۰ شماره ۲۸) چاپ شده است، دلیل این نام گذاری را چنین می‌نویسد: پربهاترین میراثی که از اجداد ما به ما رسیده است فرهنگ ماست، و این فرهنگ به صورت نوشته‌های منظوم و منثور است و استاد و پدر همه آن‌ها رودکی سمرقندی بوده است.
رودکی را بدین اعتبار پدر زبان فارسی می‌توان نامید. وی در عصر نهضت فرهنگی و علمی ایرانیان در قرن سوم و چهارم هجری می‌زیست و مدار و محور آن نهضت زبان فارسی بود و زبان فارسی به این صورت فقط به آن جهت مدار و محور نهضت ایرانیان گردید که شاعران قرن دوم و سوم آن را وسیله بیان اندیشه‌ها و تخیلات شاعرانه خود ساختند، و یقین است که اگر رودکی (و چندی بعد از او فردوسی) چنان آثار ادبی بزرگی به این زبان به وجود نمی‌آوردند، امروز زبان ما این نبود که هست.»
آنچه مسلم است، رودکی در روزگاری که زبان فارسی کم تجربه بود سخته و محکم شعر گفت. پیش از رودکی شاعران فارسی زبان دیگری نیز بودند و برخی از آن‌ها مانند مسعودی مروزی منظومه‌های بلندی هم سروده اند؛ اما در قیاس با اشعار برجای مانده از رودکی، از حیث وزن، آهنگ و لفظ و معنا، اغلب خام و ناهموارند. به گفته سمعانی «نخستین کسی که شعر نیک به فارسی گفت، او [رودکی]بود.» و هم از قول ابوسعد ادریس حافظ «رودکی در شعر فارسی پیشوای زمان خویش بر اقران خود بود» (شریف اف، «نقد شعر رودکی»، خراسان پژوهی، بهار و تابستان ۱۳۷۹).
گذشته از ظهور رودکی در عصر طلایی فرهنگ ایران و شاعر و ادیب بودن او، تعداد اشعاری که از او یاد می‌کنند (گرچه گاهی اغراق آمیز به نظر می‌رسد)، از بزرگی او و ممتاز بودنش در پیشانی شعر فارسی حکایت می‌کند. رشیدی سمرقندی در قرن ششم هجری شمار اشعار او را یک میلیون و سیصدهزار بیت دانسته: «شعر او را برشمردم سیزده ره صدهزار/ هم فزون آید اگر چونانکه باید بشمری». بیشتر تذکره نویسان از جمله جامی در بهارستان، امین احمد رازی در هفت اقلیم و نجاتی در بساتین الفضلا هم به شمار بالای این اشعار اشاره کرده اند.
عوفی در لباب الالباب اشعار او را صد دفتر ذکر کرده است. حمدالله مستوفی این تعداد را هفتصدهزار و جامی یک میلیون و سیصد بیت (ظاهرا به جای سیصدهزار) دانسته است.
اسدی در مناظره عجم و عرب درباره رقم ابیات او قول دیگری دارد که معقول‌تر به نظر می‌رسد، به گفته او ابیات رودکی بیش از صد و هشتادهزار بیت بوده است: «شاعر چو گزین رودکی آن کش بود ابیات/ بیش از صد و هشتاد هزار از در دیوان» که از این تعداد تنها چند قصیده و قطعه و رباعی و تعداد اندکی ابیات پراکنده باقی مانده است. مرحوم نفیسی شمار اشعار رودکی را ۱۰۴۷ گفته است. البته علی اشرف صادقی در مقاله‌ای ۵۳ بیت تازه یافته را در ایران و خارج از کشور شناسایی و بررسی کرد و نوشت که اشعار موجود رودکی به ۱۱۰۰بیت می‌رسد (صادقی، علی اشرف؛ «اشعار تازه رودکی» نشر دانش، خرداد و تیر ۱۳۷۲).
به کارگیری وزن‌ها و بحر‌های متنوع فارسی از ویژگی‌ها و امتیازات اوست که شایستگی نشان پدر شعر فارسی را برای او مسجل‌تر می‌کند. غلامعلی فلاح در مقاله‌ای با عنوان «ساختار اشعار رودکی» در متن شناسی ادب فارسی در زمستان ۱۳۹۵می‌نویسد: «در تعداد اوزان به کار رفته در دیوانش، حتی از سنایی پیش می‌افتد و تنها خاقانی است که وزن‌های بیشتری را نسبت به رودکی در دیوانش استفاده کرده است.
می‌توان گفت در ایران بعد از اسلام، کامل‌ترین مجموعه اوزان عروضی فارسی را برای نخستین بار در اشعار رودکی می‌توان مشاهده کرد.»
نمی‌توان از رودکی سخن گفت و به کتاب «سروده‌های رودکی»، به کوشش دکتر علی رواقی اشاره‌ای نکرد که فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر کرده است؛ پژوهشی با ۷۵۴ صفحه و پنجاه وهشت صفحه مقدمه جانانه درباره زبان و گویش فرارورد و معرفی و نقد موشکافانه چاپها و پژوهشهای پیشین.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
