حکمت ضرورت نیکی به پدر و مادر براساس خطبه فدکیه حضرت فاطمه‌زهرا (س)

«برّالوالدین» چیست و چرا واجب است؟ در اسلام، مقام والدین بسیار بلند و حقوق والدین بر فرزندان، بسیار سنگین و وظایف و تکالیف فرزندان نیز بسیار گسترده است. اهل‌بیت (ع) همواره مسلمانان را به رعایت حقوق پدر و مادر دعوت کرده و فلسفه آن را نیز بیان کرده‌اند. فاطمه‌زهرا (س)، سرآمد زنان بهشتی، در خطبه فدکیه پاسخ سؤال پیش‌گفته را داده‌اند.

این بانوی بزرگ که در پرتو علم لدنی، دانشمند‌ترین زن جهان هستند، در این خطبه به تبیین فلسفه احکام پرداخته‌اند و فلسفه وجوب برالوالدین را نیز آموزش داده‌اند. حضرت زینب (س)، دختر امام‌علی (ع) و حضرت صدیقه‌طاهره (س)، از مادر مهربان خویش نقل کرده‌اند که حضرت فاطمه‌زهرا (س) در وجوب برالوالدین و علت آن فرموده‌اند: «فرض‌ا... برّالوالدین وقایه عن السخط»؛ خداوند نیکی کردن به پدر و مادر را برای جلوگیری از خشم و ناخشنودی شدید، واجب کرده است.

فریضه الهی براساس این فراز از خطبه فدکیه، نیکی به پدر و مادر فریضه است. فریضه به‌معنای واجب و بایسته و لازم و وظیفه و تکلیف و ضروری و سنت است. حضرت فاطمه‌زهرا (س) در خطبه فدکیه، فهرستی از واجبات و حکمت هریک از آن‌ها را بیان کرده‌اند. یکی از کار‌هایی که خداوند بر انسان‌ها لازم و واجب کرده، برالوالدین است. نیکی به پدر و مادر بر همه فرزندان، فریضه الهی است.

مفهوم برالوالدین برّ دربرابر پدر و مادر، بر همگان ضروری است. این واژه به‌معنای اطاعت و اظهار محبت و التزام به لوازم آن و احسان و احترام و تکریم و خیر است. هرکار خوبی که از دست فرزند برای پدر و مادر برمی‌آید، باید انجام بدهد. هر سخن و رفتاری که پدر و مادر مسلمان را خشنود می‌سازد، وظیفه فرزندان است.

اهتمام فرزندان بر رعایت حال پدر و مادر و رفع نیاز‌های آنان، لازم است هر مشکلی پدر و مادر دچار آن می‌شوند، تکلیف فرزندان است که آن را برطرف کنند. اگر پدر و مادر نیاز مالی و فقر اقتصادی پیدا کرده‌اند، کمک مالی به آنان تکلیف شرعی فرزندان است. فرزندان نباید پدر و مادر را رها کنند و تنها بگذارند. سرپرستی پدر و مادر سالمند و کهن‌سال و یاری همه‌جانبه آنان، در وظایف الهی فرزندان جای دارد. خدای بزرگ همه این اقدامات و کار‌ها را که در زیرمجموعه برالوالدین قرار دارد، بر فرزندان واجب کرده است.

سَخَط به فتح سین و خاء، بیشتر متعلق به خداوند است و گاهی درباره اولیای خدا و مؤمنان نیز به‌کار رفته است. جمله «وقایه عن السخط» علت وجوب نیکی به پدر و مادر را نشان می‌دهد. این واژه به‌معنای غضب مطلق نیست، بلکه غضب شدید را می‌رساند. سخط، اوج ناخشنودی خدا و خشم خداست که مقتضی عقوبت و عذاب الهی و بدفرجامی و سوءعاقبت است.

در این حدیث فاطمی، ضرورت حفظ و نگهداری خویش از خشم شدید پروردگار جهانیان به‌عنوان فلسفه وجوب برالوالدین، اعلام شده است. توجه به مقاصد شریعت برای درک و فهم واجبات شرعی، سودمند است. بازداشتن خویش از غضب شدید الهی و رهایی از عقوبت آفریدگار جهان در گرو نیکی به پدر و مادر است.

مطابق این فراز از خطبه فدکیه، کوتاهی فرزند از نیکی به پدر و مادر، موجب نزول عذاب الهی خواهد شد. خشنودی پدر و مادر، خشنودی خدا و رهایی از سخط الهی را به‌همراه دارد. در این حدیث، بی‌خبری از وضعیت پدر و مادر و ارتباط نداشتن پیوسته و روزانه فرزند با آن‌ها، نکوهش شده است.

اطاعت از پدر و مادر، واجب و بی‌توجهی و بی‌احترامی و توهین به آنان، حرام است؛ حرامی که سخط الهی را درپی دارد. نسل جوان جامعه اسلامی باید با وظایف خویش دربرابر پدر و مادر آشنا شود و همواره رعایت حال آن‌ها را بکند. توفیق الهی و پیشرفت و عاقبت‌به‌خیری فرزندان با بروز همه نیکی‌ها درباره پدر و مادر تضمین می‌شود.

منابع حدیث: من‌لایحضره‌الفقیه، ج ۳، ص ۵۶۸ / علل‌الشرائع، ج یک، ص ۲۴۸ / دلائل‌الامامه ابن‌جریرطبری، ص ۱۰۹ و ۱۳۹ / الاحتجاج، ج یک، ص ۱۳۱ / شرح نهج‌البلاغه ابن‌میثم بحرانی، ج ۵، ص ۱۰۵ / کشف‌الغمه فی معرفه‌الائمه (ع)، ج ۲، ص ۱۰۵ / الوافی، ج ۵، ص ۱۰۶۳ / بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۰۷.