برترین جهاد

منبع اصلی شناخت فضیلت‌ها، وحی الهی و کلام پیامبر خدا و امامان (ع) است. باید به فضیلت‌ها آراسته شد و از رذیلت‌ها پیراسته؛ بنابراین شناخت فضیلت‌ها برای آراستگی به آن و شناخت رذیلت‌ها برای رهایی از آن لازم است.

رفتار و گفتار اهل‌بیت (ع) الهام‌بخش فضیلت‌ها و معیار‌های برتری و امتیازات الهی است. امام محمدباقر (ع) در آموزش فضیلت‌ها و درجات ارزشمند فرموده‌اند: «لافَضیلَه کَالجِهادِ، و لا جِهادَ کَمُجاهَدَه الهَوى؛ هیچ فضیلتی همچون جهاد وجود ندارد و هیچ جهادی همانند جهاد با نفس نیست». (تحف‌العقول عن آل‌الرسول، ص ۲۸۶).

در این حدیث، یک فضیلت بزرگ و بی‌نظیر الهی و اقسام آن و بالاترین قسم آن بیان شده است. برپایه این حدیث، هیچ فضیلتی به قدر جهاد، ارزش معنوی ندارد و از میان اقسام جهاد نیز هیچ جهادی مثل جهاد با هوای نفس نیست. راغب‌اصفهانی در بیان مفهوم جهاد و اقسام آن نوشته است: «الجهاد و المجاهده استفراغ الواسع فی‌مدافعه العدو و الجهاد ثلاثه اضرب: مجاهده العدو الظاهر و مجاهده الشیطان و مجاهده النفس. جهاد و مجاهدت، به‌کار بردن تمام توان در دفع دشمن است و جهاد بر سه قسم است:

مجاهدت با دشمن ظاهری و آشکار بیرونی و مجاهدت با شیطان و مجاهدت با نفس. (المفردات فی غریب‌القرآن، ماده جهد، ص ۱۰۱). در بخش نخست این روایت، امام‌پنجم (ع) بالاترین درجه و امتیاز و معیار برتری را نشان داده‌اند. «لافضیله کالجهاد» بهترین فضیلت را آموزش می‌دهد.

در میان فضیلت‌ها هیچ فضیلتی به اندازه جهاد نیست، بنابراین مجاهدان فی‌سبیل‌ا... بهترین انسان‌ها و واجد والاترین درجات و فضیلت‌ها هستند. باید مفهوم جهاد در راه خدا را شناخت و در گروه جهادگران قرار گرفت؛ چون هیچ مزیت، برتری، فزونی، رتبه و درجه‌ای درمیان فضیلت‌ها همانند جهاد نیست. بزرگ‌ترین فضیلت، اصل ایمان و جهاد در راه خداست.

در بخش دوم حدیث، جهاد برتر آموزش داده شده است و در مفهوم آن، اقسام جهاد قرار دارد. جهاد در راه خدا اقسامی دارد و در یک تقسیم‌بندی کلی به جهاد اصغر و اکبر تقسیم می‌شود. در تقسیم‌بندی دیگر به جهاد بیرونی و نبرد با دشمنان ظاهری کفار و مشرکان و منافقان و مجاهدت درونی و مبارزه با شیطان و هوای نفس تقسیم می‌شود. در بیان دیگر، جهاد به جهاد بدنی و با استفاده از دست و جهاد زبانی تقسیم شده است. جهاد بدنی و یدی هم با اسلحه و جهاد نظامی و جنگ سخت و جهاد قلمی و جنگ نرم، امکان‌پذیر است.

براساس بخش اول حدیث، همه اقسام جهاد در راه خدا ارزش دارد و فضیلت است. بر طبق بخش دوم حدیث، جهاد با هوای نفس درمیان اقسام جهاد، «برترین جهاد» است؛ چون جهاد با هوا و هوس‌ها و میل‌های نفسانی و خواهش‌های شیطانی، جهاد اکبر و بنیاد و زیربنای سایر اقسام جهاد است.

جهاد با نفس و موفقیت در آن به انسان در حرکت و فعالیت در سایر اقسام جهاد کمک می‌کند. ریشه همه مشکلات و رذیلت‌ها، هواپرستی و بردگی خواسته‌ها و میل نفسانی است. آدم هواپرست و پیرو هوای نفس به زشتی‌ها و ناهنجاری‌های فراوان آلوده می‌شود. توفیق در جهاد اکبر که جهاد با هوای نفس است، موجب توفیق در نبرد با دشمنان ظاهری و پایداری در جهاد اصغر است. جهاد فقط مبارزه با دشمنان بیرونی و رویارویی فیزیکی در میدان نبرد با دشمنان دین و مذهب نیست.

دشمنی در درون انسان‌هاست که همواره آن‌ها را به بدی‌ها و گناهان و رذایل اخلاقی می‌کشاند و اگر با آن مبارزه نشود، بر عقل و فطرت و بدن انسان مسلط می‌شود و آدم را جهنمی و پیرو شیطان می‌سازد، از این‌رو برخی مجاهدان در نبرد‌های سخت و سنگین و جنگ‌های مقدس در جهاد با هوای نفس، سست و ضعیف هستند و پس از جهاد اصغر از جهاد اکبر بازمی‌مانند و ریزش می‌کنند.

ریشه انحراف‌ها و واپس‌گری برخی رزمندگان دفاع مقدس در جبهه‌های نبرد دیروز و وفادار نبودن و پایداری نکردن آنان در صراط مستقیم و راه امام‌خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب و پیروی از ولایت‌فقیه در امروز، همین کوتاهی در جهاد با نفس است.