اسلام به هنر چگونه نگاه می‌کند؟

الهام ظریفیان | شهرآرانیوز؛ هنر چیست و هنرمند واقعی کیست؟ این سؤالی است که بسیاری از هنرمندان و هنردوستان در دوره‌های مختلف مطرح کرده و براساس دیدگاه‌های فلسفی، اجتماعی و سیاسی جوامعشان به آن پاسخ داده اند؛ اما هنر در دیدگاه اسلام چه تعریفی دارد؟ هدف از خلق هنر چیست و یک هنرمند اسلامی پیش از خلق هنر به چه درک و شهودی باید رسیده باشد؟

این‌ها سؤالاتی است که استادان حوزه و دانشگاه در رشته‌های هنر اسلامی حاضر در نشست‌های «الهیات هنر و رسانه» به آن‌ها پاسخ داده اند. اولین نشست از این رویداد روز گذشته، چهارشنبه، در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد و حجت الاسلام والمسلمین علی سرلک استاد حوزه و دانشگاه هنر و حجت الاسلام والمسلمین داوود رنجبران معاون پژوهشی دانشگاه هنر، در آن حضور داشتند.

هنرمند واقعی به شهود می‌رسد

حجت الاسلام علی سرلک در این نشست درباره تبلیغ دینی و بایستگی توسعه هنر در حوزه‌های علمیه دیدگا ه هایش را بیان کرد. او با بیان این نکته که اگر هنر را به معنای تکنیک یا فرم بدانیم، باید توجه کنیم که هنر اصلی و درست، صنعتی برآمده از محتواست، گفت: یعنی هنر جایی است که هنرمند خودش به یک خلوت و انباشتگی از فهم معنا می‌رسد و این صد معنا را در فرمی متناسب با توان خود مانند نقاشی، صوت، فیلم و... متجلی می‌کند.

هنر وقتی واقعی است که هنرمند به تعالی و مرتبه شهودی برسد و براساس این کشف شهودی اش و متناسب با فرمی که توانسته است با ممارست و تمرین در آن زبده شود، آن دریافت را متجلی کند؛ بنابراین هنر یک نوع کشف متعالی از نوع خلق و آفرینش است. هنرمند می‌تواند با تعالی وجودی به آفرینشی روی بیاورد که در امکان انسانی است و مراتب خلافت انسانی را سپری می‌کند. مسیر تعالی اصلی هنر، هنرمند است.

او افزود: هنر از جایی آغاز می‌شود که هنرمند خودش به یک خلوت، شهود و مشاهده دست می‌یابد و براساس آن در قاب هنر خودش مسئله‌ای را نشان می‌دهد و مخاطب از رهگذر هنرنمایی او به عالم معنا سیر می‌کند. جریان ایمانی هنر، سپردن جان هنرمند به سیری است که خداوند طراحی کرده است. هنر بازگشایی عالم معنا به مخاطب سرگردان است و هنرمند کسی است که در هنر حیرت انگیزی به وجود می‌آورد.

نسبت هنر و تبلیغ دینی

استاد دانشگاه هنر درباره نسبت هنر و تبلیغ دینی گفت: تبلیغ یعنی مبلغ به یک شهود و معنای متعالی بر اثر خلوت و توجه به مسئولیت‌های اجتماعی دست پیدا کرده است. او دریافتش را در قالب سخنرانی متجلی می‌کند، گویی تبلیغ ناخواسته رخ داده است.

سرلک به تعبیر امام (ره) از هنر اشاره کرد و گفت: طبق گفته امام (ره) هنر آن است که بی هیاهو‌های سیاسی و خودنمایی‌های شیطانی برای خدا به جهاد برخیزد و خودش را فدای هدف کند و این هنر مردان خداست؛ بنابراین هنر ابزار و فرصتی برای دعوت به حقیقت است. در تبلیغ هم مبلغ همه دغدغه اش این است که آیا توانسته است نسبت به تعهد خود به خدای متعال، وفادار باشد یا نه.

این اندیشمند، آغاز توسعه هنر را از توسعه هنرمند دانست و تأکید کرد: توسعه هنرمند دو شرط اصلی دارد. اولین شرط آن این است که هنرمند خودش به این مبدأ و منشأ متصل باشد. شرط دوم تعلق خاطرداشتن و دوست داشتن مخاطب است. امکان ندارد نقاشی، موسیقی یا دیگر فرم‌های هنری را تولید کنید و آن بتواند جاری شود، مگر اینکه هنرمند مخاطب را دوست داشته باشد و مخاطب برایش ارجمند باشد.

او تأکید کرد: هنرمندی که در حین اظهار هنر شاکی باشد، عصبانی شود یا قهر کند، مشخص است که نمی‌داند در چه جریانی قرار گرفته است و چه اتفاقی را دارد رقم می‌زند. هنر این است که انسان بتواند مناسبات فردی مخاطب را جهت دهد.
سرلک در ادامه گفت: خدا رب جهانیان است و می‌تواند هرچیزی را به محصول مفید تبدیل کند. خداوند می‌تواند یک اثر غلط را به یک اثر تأثیرگذار بر مخاطب تبدیل کند. در این مواقع هنرمند خودش بهره‌ای نمی‌برد، ولی می‌تواند بهره برساند.

سرخوردگی انسان در هنر غرب

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه فرم در هنر مهم است، ادامه داد: هنرمند نیامده است که «ا...  اکبر» بگوید، هنرمند آمده است که «لااله الاا...» بگوید؛ یعنی بیشتر از آنکه بخواهد بگوید چه چیزی هست، می‌خواهد بگوید چه چیزی نیست. برای همین است که فرم در هنر اصالت دارد. همچنان که میکل آنژ می‌گوید، مجسمه ساز اضافی‌ها را کنار می‌زند. در بسیاری از سبک‌های هنری جدید مانند آنارشیسم که فرم ندارند و برمبنای نظریه نسبیت هستند، این شرایط وجود ندارد.

همچنان که معماری مدرن از تقارن دست برداشته و به خطوط شکسته رسیده است؛ اما اگر فرم غلط باشد، محتوا دچار اختلال می‌شود. هنر در دنیای غرب انسان را نسبت به فرم سرخورده می‌کند.
او همچنین تأکید کرد: هنر را باید از مدارس هنر و در دوره نوجوانی با معلمانی که با این شهود رسیده باشند، شروع کرد. متأسفانه جمهوری اسلامی به دلایل مختلفی هنر را باخته است.

هنر در حرم رضوی باید ایهام داشته باشد

سرلک به ظرفیت‌های مغفول هنر رضوی نیز اشاره کرد و گفت: یکی از اشتباهات آستان قدس رضوی این است که ایهام را از حرم گرفته است. حرم نباید شاهد بازاری باشد و باید پرده نشین باشد. هنرمند از یک جایی به بعد به مخاطب سلیقه‌ای می‌دهد که بتواند بهترین انتخاب را بکند. پس باید ایهام داشته باشد که مخاطب خودش به این جمع بندی برسد که دنبال زیبایی برود. فراوانی محتوا در آستان قدس رضوی مخاطب را بیشتر منفعل کرده است تا فعال.

او ادامه داد: انباشتگی محتوای هنری ناشی از رویکرد ترویجی و کمی در آستان قدس رضوی موجب شده است فرم فاخربودن را از دست بدهد. نقوش متراکم و متعدد و اینکه هر سقفی یک طرحی داشته باشد، ضرورتی ندارد. این تکثر با شرایطی که باید مخاطب را به نجوا و سکوت و خلوت برساند، هم خوانی ندارد؛ بنابراین ایهام، قدسیت و پرده نشینی حرم باید حفظ شود.

نگاه تمدنی به هنر

در ادامه این نشست، حجت الاسلام والمسلمین داوود رنجبران، معاون پژوهشی دانشگاه هنر، به بازخوانی نسبت هنر و الهیات در آینه تاریخ پرداخت. این اندیشمند گفت: اهمیت هنر و توجه به ظرفیت بزرگی که هنر از نظر تأثیرگذاری بر مخاطب دارد، بر هیچ کسی پوشیده نیست.

او با بیان اینکه نگاه به هنر باید نگاه تمدنی باشد، گفت: چیزی که در انقلاب اسلامی دارد رخ می‌دهد و باید پایه‌های فکری آن جایگاه خود را پیدا کند، نگاه تمدنی به همه پدیده‌ها ازجمله اقتصاد، فرهنگ، هنر و... است. اشتباهی که ما معمولا می‌کنیم، این است که هنر را از نگاه فقه فردی ارزیابی می‌کنیم، درحالی که فقه فردی در کوران حوادث و در قضاوت ها، کمکی به ما نمی‌کند که بتوانیم از بن بست‌های مختلف به ویژه در هنر بیرون برویم. در رسانه نیز همین نگاه وجود دارد.

این اندیشمند با ذکر مثالی ادامه داد: حضرت امام (ره) موسیقی را در دوره طاغوت حرام، اما بعد از انقلاب اسلامی حلال می‌دانستند. این مثال از نگاه تمدنی قابل تحلیل است، چنان که بسیاری از مسائل امروز با قواعد فقهی تمدنی قابل تحلیل هستند. با این نگاه است که بسیاری از رویداد‌ها و حوادث و حتی دستاورد‌های تمدنی برای جامعه اسلامی ما ملموس می‌شود.

علمای دوره صفویه و نگاه عقل گرا در هنر

رنجبران با بررسی مکاتب فکری از دوره شیخ مفید گفت: در دوره‌هایی که علما مؤلفه‌های تمدنی را موردتوجه قرار دادند، می‌بینیم هنر رشد و گسترش پیدا کرده است. در دوره صفویه علما در ساختار حکومت نقش فعالی داشتند. در همین دوره موسیقی، نقاشی، معماری و دیگر هنر‌ها گسترش یافت، چنان که اکنون وقتی می‌خواهیم از دوره صفویه یاد کنیم، از همین دستاورد‌ها نام می‌بریم.

او افزود: شیخ طوسی در کتاب «النهایه» به حرمت صورتگری فتوا داده است، اما بعد از حمله مغول و دگرگونی جریانات، وقتی شیخ طوسی نزدیک حکومت می‌شود و می‌تواند از این طریق تأثیرگذار باشد، فتوایش را تغییر می‌دهد و از حرمت خارج می‌کند. چنان که در کتاب «تبیان» صورتگری را مجاز شمرد.

حتی نگاره‌هایی از چهره پیغمبر (ص) در این دوره کشیده شده است. این ناشی از نگاه تمدنی فقیه است، به این معنی که فقیه به مسائل خرد وارد نمی‌شود و تمرکزش را صرفا بر احکام فردی نگذاشته است. همین مسئله درباره موسیقی در دوره صفویه نیز وجود دارد، چنان که رساله‌های زیادی در این دوره توسط علما درباره موسیقی تألیف شده است. این نشان می‌دهد علما در این دوره از نگاه تمدنی با مسائل اجتماعی درگیر شده اند.

معاون پژوهشی دانشگاه هنر ادامه داد: شیخ مفید نگاه تعقل گرا و ملاک مصلحت را در استنباط احکام وارد کرده است. تا پیش از آن، نوع تفکر علما اخباریگری بود، یعنی به نص صریح روایات فتوا می‌دادند. از دوره شیخ مفید است که به عنصر عقل و نگاه مصلحت اندیش نیز توجه و استنباط احکام مطرح می‌شود.

در ادامه حتما بخوانید سبک‌های مدرن در نقاشی‌های رضوی با استقبال مواجه شده است

در مرحله تمدن سازی هستیم

رنجبران با بیان اینکه تمدن با مؤلفه‌های مختلفی ازجمله دانش بومی و اقتصاد و تولید ایجاد می‌شود، تأکید کرد: امروز انقلاب اسلامی در مرحله ساخت تمدن نوین اسلامی قرار دارد. اگر ما همه چیز را زیر این عنوان معنی کنیم، تحول جدی در رسانه، هنر و مسائل اجتماعی اتفاق می‌افتد، ولی اگر با این نگاه سراغ مسائل نرویم، زمین گیر می‌شویم. این به جز همان بزنگاه‌هایی است که الان داریم از آن‌ها ضربه می‌خوریم.

او افزود: نوع نگاه مستشرقان نیز در نقد آثار هنری ما براساس فتاوای فردی است و هیچ وقت به فتاوای فقه تمدنی ما توجه نکرده اند، درحالی که در این بخش است که داریم هماوردی جدی انجام می‌دهیم. ما اکنون در کشورمان در مرحله تمدن سازی هستیم. این خیلی سخت است و شاید، چون ما در کوران حوادث هستیم، حواسمان به آن نیست.