گذری بر تاریخ کوچه وحدت ۲۵ که روزگاری چسبیده به برج و باروی مشهد بود

به گزارش شهرآرانیوز، بافت مرکزی مشهد در بازه زمانی ۱۵۰ سال اخیر علاوه‌بر اجرای سه طرح بزرگ نوسازی اطراف حرم مطهر تغییرات ساختاری دیگری را نیز به خود دیده است. یکی از این تغییرات مهم، حذف برج‌وباروی اطراف شهر و درنتیجه تبدیل مسیر کنار بارو به کوچه‌ای جدید است. این امر خود حواشی مختلفی را درپی داشته که یکی از آنها، تغییر ساختار و جایگاه کوچه‌هایی بوده است که پیش از این، نام آخرین کوچه شهر قبل از برج‌وبارو را دراختیار داشتند.

این کوچه‌ها بر اثر تغییر گفته‌شده، اغلب ساختار شهری‌تری پیدا کرده‌اند و خانه‌های درون آنها برخلاف گذشته، از بنا‌های اقامتی به بنا‌های مسکونی تبدیل شدند؛ امری که با گذشت زمان و بزرگ‌تر شدن شهر، به‌ویژه پس از اجرای دومین طرح نوسازی، بار دیگر فرایندی معکوس پیدا کرد. کوچه شهید سالاری‌مقدم ۵ یا وحدت ۲۵ کنونی، یکی از این کوچه‌ها محسوب می‌شود، با این تفاوت که بخشی از آن در گذشته، مسیر کنار بارو بوده و به‌عبارت بهتر این کوچه، تلفیقی از کوچه‌های پشت بهره و کنار بهره است.

نام‌های کوچه در طول زمان

اکنون بر ابتدای این کوچه از سمت جنوب (تقاطع بولوار وحدت و خیابان شهید نواب‌صفوی)، نام وحدت ۲۵ خودنمایی می‌کند و از سوی دیگر آن نیز (تقاطع آن با کوچه شهید سالاری‌مقدم کنونی و قراولخانه سابق)، تابلوی سالاری‌مقدم ۵ و شهید اصغر حجازی دیده می‌شود. همچنین مردم محلی و مشهدی‌های قدیم، این کوچه را به‌دلیل سکونت واعظ سال‌های نخست سده چهاردهم خورشیدی، یعنی شیخ علی اکبر واعظ‌کرمانی، معروف به شیخ‌ورپا به این نام (شیخ ورپا) می‌شناسند. در همین حال بر روی نقشه‌های سال‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی برای این کوچه، سه اسم دیگر نیز ثبت شده است.

 بخش نخست کوچه از طرف کوچه قراولخانه به‌دلیل فعالیت چند کارگاه صابون‌پزی در آن، به «کوچه صابون‌پز‌خانه» معروف بوده و بخش دوم نیز با نام «کوچه بهره» و «بهره سیدرضوی» شناخته می‌شده است؛ البته در همین نقشه‌ها برای این بخش کوچه که مسیر غربی‌شرقی دارد، نیز نام کوچه، «بندکش‌ها» ثبت شده است. سرانجام باید بگوییم در سال‌های پس از انقلاب اسلامی به‌دلیل وجود مسجد کوچک امام زین‌العابدین (ع) در این کوچه در برخی نقشه‌ها (ازجمله نقشه سال ۱۳۷۷ منطقه ثامن) از آن به نام کوچه «مسجد خردو» نیز یاد کرده‌اند.

خانه ارزشمند حجازی

شیخ ورپا تا پایان دوران قاجار

اطلاعات موجود درباره کوچه شیخ ورپا تا اواسط دوران قاجار و ثبت نخستین نقشه‌های شهری مشهد، زیاد نیست و محدود به نامه‌نگاری‌های اداری باقی‌مانده در آرشیو آستان‌قدس- درباره مسائل مرتبط با باروی شهر- است. در این نامه‌ها، اغلب به لزوم احیای دیوار و سامان دادن به محدوده پشت آن از منظر اجتماعی و اخلاقی اشاره شده است که بیانگر وضعیت نه‌چندان مطلوب سکونت در این محدوده است.

در نقشه خانیکوف (ترسیم‌شده به سال ۱۲۳۷)، ردپای این کوچه بدون مشخص کردن ارتباط دقیق آن با سایر نقاط شهر دیده می‌شود، اما دالمج در نقشه خود که یازده سال بعد ترسیم شده، شمایل کامل‌تری از این کوچه ترسیم کرده است. بر‌اساس نقشه دالمج، نیز کوچه شیخ ورپا که در این نقشه نامی برای آن مشخص نشده است، نخستین کوچه جنوبی منشعب‌شده از کوچه قراولخانه (سالاری‌مقدم کنونی) است.

کوچه شیخ ورپا در آن زمان سه انشعاب شرقی و پنج انشعاب غربی داشته است که در این بین، دو فرعی سوم و پنجم غربی به کوچه ساربان‌ها متصل می‌شده است و سایر فرعی‌ها نیز بن‌بست بوده‌اند. وضعیت کوچه در سال ۱۳۰۳ خورشیدی که هرتسفلد نقشه خود را ترسیم کرده، تفاوت زیادی با حدود ۵۵ سال قبل نداشته است و تنها یک دسترسی کوچک در بخش انتهایی کوچه به خیابان صفوی آن زمان (نواب‌صفوی کنونی) ایجاد شده است. به‌عبارت بهتر در این بازه زمانی، کوچه کامل شده و از بن‌بست منتهی به باروی شهر خارج شده و به خیابان اصلی شهر ارتباط پیدا کرده است.

شیخ ورپا در دوران پهلوی‌ها

سال‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی را باید دوران رشد و تکامل کوچه سالاری‌مقدم ۵ دانست. در این دوران پس از حذف برج‌وباروی شهر و تبدیل مسیر پشت بارو به کوچه‌ای جدید، کوچه سالاری‌مقدم از بافت مرزی به بافت درون‌شهری تبدیل شده و کم‌کم فضا‌های موجود در آن، با استقبال ساکنان قدیمی مشهد و البته گروهی از یزدی‌ها و کرمانی‌های تازه‌مجاورشده، روبه‌رو شده و از یک کوچه اقامتی به کوچه‌ای مسکونی، تغییر ساختار داده است.

در همین حال باتوجه‌به شرایط اجتماعی آن زمان که بسیاری از افراد کارگاه خود را در مجاور منزل خویش ایجاد می‌کردند، پلاک‌های بخش ابتدایی این مسیر (از سمت کوچه قراولخانه) را در بازه زمانی دهه‌های ۲۰ و ۳۰ سده ۱۴ خورشیدی، فعالان صنف صابون‌پزی مشهد تملک کردند و به همین علت، این راسته به کوچه «صابون‌پز‌خانه» و «صابون‌پزها» هم معروف است؛ البته این اقدام زمان زیادی طول نکشید و با صدور بخشنامه خروج صنایع و فعالیت‌های غیربهداشتی از محدوده مرکزی شهر، دوران حضور این کارگاه‌ها در کوچه به پایان رسید و پلاک‌های دراختیار این افراد به پلاک مسکونی تبدیل شد.

در همین بازه زمانی، پلاک‌های ابتدایی کوچه از سمت نواب‌صفوی نیز به چند کاروان‌سرای بزرگ ازجمله «کاروان‌سرای برسلانی» که بورس برنج‌فروشی و جگرفروشی مشهد بود و گاراژ حاجی‌ربان که تعدادی از پوست‌فروشان در آن مشغول کار بودند، تعلق داشت.

کتیبه مرحوم استاد رضوان مسجد امام زین العابدین (ع)

کوچه شیخ ورپا پس از پیروزی انقلاب

اکنون بخش شمالی کوچه (حدفاصل کوچه سالاری‌مقدم تا فرعی متصل‌کننده کوچه به شارستان شوشتری)، اغلب پلاک مسکونی‌اقامتی دارند، اما بخش دوم کوچه بیشتر دراختیار پلاک‌های اقامتی و البته تجاری بزرگ است. 

در این بین، وجود بازار بزرگ «عدالت» در ابتدای کوچه (از سمت خیابان نواب‌صفوی) و پس از آن، پروژه اقامتی‌تجاری آرمان، باعث شده است شکل‌وشمایل ورودی کوچه از سمت جنوب، تفاوت بسیاری با ورودی شمالی آن داشته باشد؛ البته وجود مسجد خردوی امام زین‌العابدین (ع)، حسینیه‌های سربازان حسینی و دلباختگان امام‌جواد (ع) و منازل شهدایی، چون برادران شهید پوراکبر و شهید حجازی (کوچه اکنون به نام او مزین است)، دلایلی برای ادامه حضور و سکونت مشهدی‌ها در کوچه شیخ ورپا محسوب می‌شوند.

 این دلایل در آینده نزدیک با برنامه‌هایی که در طرح جدید اطراف حرم (طرح حریم رضوی) برای کوچه مصوب شده است و یکی از آنها اجرای چند پروژه مسکونی برای مشهدی‌ها در این محدوده توسط شرکت مسکن‌سازان است، بدون تردید تقویت خواهند شد و در آینده، شاهد مسکونی شدن دوباره پلاک‌های خالی کوچه‌ای خواهیم بود که برخی دارای ارزش میراثی نیز هستند. ناگفته نماند که سه دهه اخیر، بخش درخورتوجهی از پلاک‌های تجاری ابتدای کوچه از سمت نواب‌صفوی و بولوار وحدت دراختیار فعالان صنف سمسار مشهد قرار گرفته است و این محدوده، حکم قطب سمساری شهر را هم دارد.

نام‌های ماندگار کوچه شیخ ورپا

مهم‌ترین چهره شناخته‌شده ساکن در کوچه، همان شیخ‌علی‌اکبر کرمانی، مشهور به «شیخ ورپا» است که اگرچه هشتاد سالی از درگذشتش می‌گذرد، هنوز برخی ورثه او در کوچه سکونت دارند. حاج‌علی شکراللهی‌مشهدی، از متمولان و داش‌مشتی‌های قدیم مشهد، از دیگر ساکنان شناخته‌شده در این محدوده است که هنوز منزل مسکونی‌اش در تقاطع این کوچه با کوچه سالاری‌مقدم پابرجاست. 

نصرا... زاده، برسلانی و ربان، از دیگر خانواده‌هایی هستند که هرکدام چندین پلاک کوچه شیخ ورپا را در مالکیت خود داشته‌اند. همچنین باید از شاهرخی، جاوید، ذاکران، نیک‌بین، کاملان، ضیافتی، هنرمند و جلالی به‌عنوان تعدادی دیگر از خانواده‌هایی که هرکدام بخشی از عمر خود را در این کوچه سپری کرده‌اند، نام برد.

 خانواده‌های شهیدان محمود و احمد پوراکبر و اصغر حجازی نیز از قدیمی‌های شیخ ورپا هستند که نباید نامشان را از قلم انداخت. در پایان باید یادآوری کنیم حاج‌حسین صفرزادگان، مشهور به «حسین یراق»، که بنای حسینیه «سربازان حسینی» را وقف کرده، نیز از ساکنان شیخ ورپا بوده است.