تئاتر آنلاین و چند چالش

غلامرضا زوزنی - عده‌ای از اهالی تئاتر و دست‌اندرکاران آن که معیشتشان به صحنه تئاتر گره خورده در این شرایط کرونایی و تعطیلی تماشاخانه‌ها کسب و کارشان به خطر افتاده است. آن‌ها گمان می‌کنند «تئاتر آنلاین» می‌تواند راهی برای برون رفتن از این شرایط باشد. اما گویی همه چیز در هاله‌ای از ابهام است و سؤال‌های بسیاری درباره این نوع فعالیت نمایشی که حتی در دنیا مانند و الگویی برایش وجود ندارد، بی‌پاسخ است.
در طرح و بررسی ایده «تئاتر آنلاین»، مدام اولویت‌ها با هم جابه‌جا می‌شوند و همین جابه‌جایی مشکل را برای برنامه‌ریزی سخت و دشوار کرده است. تشخیص اینکه آیا مسئله پخش تئاتر آنلاین برای سرگرمی خانواده‌های نشسته در قرنطینه اولویت دارد یا فعالیت تئاتر برای تأمین معاش اهالی آن، موضوع را پیچیده کرده‌است. گویی کاری هم از دست دستگاه‌های سیاست‌گذار فرهنگی بر نمی‌آید و به نظر می‌رسد یافتن سرنخ این کلاف سر درگم نیاز به دغدغه‌مندی دارد که هیچ فردی از خود اهالی تئاتر شایسته‌تر نیست.
به راستی مقصود از اجرای تئاتر به صورت آنلاین چیست؟ آیا قرار است گروهی در سالنی برای تماشگران احتمالی خود که از طریق اینترنت آن‌ها را به نظاره نشسته‌اند به صورت زنده تئاتر اجرا کنند و یا اینکه گروهی قرار است فیلم از پیش ضبط شده تئاترشان را بر روی وبگاه‌ها بارگزاری کنند و دیگران با خرید بلیت به تماشای آن بنشینند؟ آیا اساس فروش اینترنتی تئاتر مخارج اجرا و تصویربرداری یک نمایش را کفاف می‌کند؟ آیا تماشاگر محدود تئاتر در نمایش مجازی‌اش معدودتر نمی‌شود؟ آیا دستگاه‌های فرهنگی و دولتی برای رسیدگی به این مسئله وظیفه‌ای دارند؟ و آیا برای ده‌ها پرسش دیگر در این‌باره پاسخی وجود دارد؟
مسئله تئاتر آنلاین سرگرمی خانواده باشد یا هر چیز دیگری، باز هم باید به همه یادآوری کرد تئاتر مشهد و استان خراسان رضوی نیازمند یک صنف است.
درباره این موضوع با دوتن از اهالی تئاترمشهد، محمد جهانپا و عباس ممیززاده، که هردو تجربه بازیگری، نویسندگی و کارگردانی تئاتر را در کارنامه دارند گفتگو کردیم. هردو آن‌ها معتقدند این اقدام نیاز به خلاقیت و توجه به مقتضیات قالبی دارد که قرار است تئاتر در آن ارائه شود.

صحنه بی‌حس
تئاتر یک قالب اجرایی زنده دارد تماشاگر باید در سالنی بنشیند و بازیگران هم به طور زنده برای او بازی کنند. به نظر محمد جهانپا، جذابیتی که در اجرای صحنه‌ای تئاتر وجود دارد، در اجرای زنده اینترنتی آن نیست‌: «قطعا آن حسی را که اجرای صحنه دارد در اجرای آنلاین نمی‌توان به مخاطب انتقال داد. به نظرم اگر قرار است چنین برنامه‌ای پیش گرفته شود باید نمایش با خلاقیت و تمهیدات ویژه‌ای ضبط شود و به‌صورت آف‌لاین قابل تماشا باشد.»

فکر‌هایی برای پساکرونا
شاید شرایط قرنطینه ما را به این فکر خواهد انداخت که برای پساکرونا، به فکر ایجاد زیرساخت برای اجرای آنلاین و تماشای اینترنتی تئاتر بیفتیم. جهانپا در این‌باره می‌گوید: «این اتفاقات برای اهالی تئاتر هم یک شک است. ما باید به این فکر باشیم تا با نگاهی نو به تئاتر و ارائه آن بیندیشیم و به هر شکلی که ممکن است باید از افرادی که از راه تئاتر ارتزاق می‌کنند حمایت شود. بیمه‌های هنرمندان باید در این شرایط به داد آن‌ها
برسند.
بسیاری از اهالی تئاتر هیچ کار دیگری ندارند. وضعیت و شرایط در تئاتر نسبت به سایر هنر‌ها بسیار بغرنج است. در تئاتر استان ما هیچ کسی را نداریم که به فکر ما باشد. هیچ جامعه آماری وجود ندارد که مشخص کند واقعا چند نفر در مشهد از راه تئاتر روزگار می‌گذراند. اهالی تئاتر بسیار نجیب هستند که بخواهند درباره مسائل مادی حرف بزنند و باز هم در این شرایط دست به کار‌های خیر می‌زنند. اما باید یک بزرگ‌تر به فکر بیفتد و آستین حمایت از آن‌ها را بالا بزند.»
او انتظار دارد دولت و بیمه هنرمندان به فکر هنرمندان تحت پوشش باشد و به داد آن‌ها در ماه‌های پیش رو برسد: «شما فکر کنید فرضا اوضاع عادی و مردم خیالشان از بابت این بیماری راحت شد؛ چطور می‌شود به آن‌ها اطمینان داد که تماشاخانه امن است و آن‌ها را مجاب کرد برای تماشای تئاتر پا به تماشاخانه بگذارند؟ چه نمایش‌هایی باید قربانی شود تا مخاطب دوباره به سالن تئاتر کشیده شود؟ این‌ها مسائلی است که هیچ‌کسی به آن فکر نکرده است. کرونا و شرایطی که ایجاد کرده یک موضوع است، پساکرونا مسئله‌ای دیگر
است.»

سلامت هنرمندان
عباس ممیززاده، که خود بازیگر، نویسنده و کارگردان تئاتر و تلویزیون است و تعدادی از آثار نمایشی‌اش را برای عرضه در قالب لوح فشرده سال‌های پیش تصویربرداری کرده است شاید بتواند زوایای پنهان‌تری از پخش یا اجرای تئاتر را به‌صورت آنلاین عیان کند.
او در آثار متعددی که روی صحنه برده، یک اجرا مخصوص تصویربرداری برای آن درنظر گرفته و کارگردانی هنری‌اش را با کارگردانی تلویزیونی در آمیخته است. او درباره پخش آنلاین تئاتر و یا حتی پخش آن به صورت آنلاین می‌گوید: «اجرای تئاتر به این شکل نیازمند تجمع عوامل تئاتر در یک سالن است. حال آنکه کارشناسان و متخصصان ما را از حضور در تجمعات منع کرده‌اند. این آسیب برای بازیگران که رودررو با هم بازی می‌کنند به مراتب بیشتر وجود دارد.»
به نظر این کارگردان، تئاتر نیازمند قوانین جدیدی بین خود و مخاطب خود است: «در درجه نخست تئاتری‌ها باید با خلاقیت خود این محدودیت‌ها را به فرصت تبدیل کنند و در گام بعدی باید میان خود و مخاطبان راه‌های جدید ارتباطی را تعریف کنند. اگر یک گروه تئاتر در این فضا آسیب ببیند ادامه کار برای گروه‌های دیگر مسدود و ممنوع می‌شود. حتی ممکن است اگر اتفاقی بیفتد مخاطب هم اهالی تئاتر را در ذهن خودش توبیخ کند.»

شکست در بی‌توجهی به زیرساخت‌ها
کسب و کار تئاتری‌ها دو سه ماهی تعطیل است و مشخص هم نیست که چرخه تئاتر چه زمانی راه می‌افتد. همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد اهالی تئاتر شاید این توقع را دارند که دولت و دستگاه‌های دولتی از آن‌ها حمایت کنند. ممیززاده هم بر این موضوع  تأکید دارد که هنرمندان تئاتر سال‌ها وقت و عمرشان را برای فرهنگ و هنر کشور صرف کرده‌اند و حالا این انتظار را دارند که دولت از آن‌ها حمایت کند: «اگر خدایی نکرده قصه کرونا طولانی شود، خیلی نمی‌توان از دولت هم این توقع را داشت. دولت نمی‌تواند دائما از هنرمند حمایت کند. او  اگر بودجه‌ای دارد احتمالا اولویتش با صرف آن در حوزه سلامت است. پس ما باید به دنبال ساختار‌ها و ایجاد زیرساخت‌های جدید و شدنی برای کسب درآمد از طریق تئاتر باشیم.»
وقتی مخاطبی می‌تواند با کمترین هزینه، فیلم‌های بارنگ و لعابی را در اینترنت ببیند چرا باید بیاید و هزینه‌ای را برای تماشای یک تئاتر بپردازد؟ این چالشی است که به نظر ممیززاده برای برطرف کردنش نیاز به فرهنگ‌سازی است: «ما قبل از ارائه محتوا در ضمن ایجاد زیرساخت برای ارائه تئاتر در بستر اینترنت، نیاز به فرهنگ‌سازی داریم. بدون توجه به زیرساخت و فرهنگ‌سازی، تئاتر آنلاین شکست می‌خورد.
زیرساخت تئاتر آنلاین منحصر به نحوه پخش آن هم نیست اگر چه که این مسئله بسیار حیاتی است، اما تئاتری‌ها باید با خلاقیت خود در زمان نگارش نمایشنامه به آن توجه کنند تا بتوانند تئاتری متناسب با شرایط فعلی برای ارائه تولید کنند. چگونگی تولید و طی شدن مراحل تصویربرداری و فنی آن نیز نیازمند ایجاد زیرساخت است و نمی‌شود بدون برنامه‌ریزی به سراغ آن رفت.»

تئاتر برای همه  
هرچه درباره این موضوع بیشتر حرف می‌زنیم، ابعاد جدیدتری درباره «تئاتر آنلاین» پیش روی ما قرار می‌گیرد. در کشور هیچ نمونه مشابهی به طور جدی تا به حال اجرا نشده و الگوی جهانی هم در این زمینه وجود ندارد. پس نیازمند آزمون و خطا در این زمینه هستیم.
مسائل فنی یک مقوله مهم است، در کنار آن توجه به محتوای این تئاتر اهمیت دیگری ایجاد می‌کند که درآمیخته شدن زیرساخت‌های فنی با مباحث محتوایی دنیای تازه‌ای از پیچیدگی را درباره تئاتر آنلاین باز می‌کند. به گفته ممیززاده این پرده از تئاتر قرار است در خانه مخاطب اجرا شود، در نتیجه نمی‌توان سراغ هر قصه و طراحی دکور و لباس و ... رفت: «ما باید متوجه باشیم که قرار است این نمایش‌ها را همه اعضای خانواده در کنار هم تماشا کنند. نمی‌شود به کودکان بگوئیم که مثلا فلان تئاتر مناسب سن او نیست. این ممکن است به فرهنگ و هنر هم آسیب وارد کند و برای مخاطب کودک و نوجوان ذهنیت منفی از تئاتر ایجاد کند. پس این‌طور نتیجه می‌گیرم که تولید تئاتر آنلاین، باید متناسب با شرایطی باشد که قرار است آن را ارائه کرد. نمی‌شود هر متنی را برای ارائه در این قالب اجرا کرد.»