ضرورت نگاه مجدد به ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها

بر خلاف تصور رایج که مهم‌ترین ماده قانون شهرداری‌ها در نظارت بر ساخت‌وسازی شهری را ماده ۱۰۰ این قانون می‌پندارند، به عقیده نگارنده، مهم‌ترین وظیفه اصلی شهرداری‌ها در این حوزه طبق تبصره ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری است. از آنجایی‌که لفظ رفع خطر از بنا مطابق این ماده قانونی توسط قانون‌گذار به‌صورت عام استفاده شده است، تمام موضوع‌ها از جمله نبود پایداری ذاتی بنا تحت بار‌های ثقلی، زلزله، گودبرداری و ... را شامل می‌شود.

به دلیل سیر صعودی جمعیت، افزایش شهرنشینی و مرتفع‌سازی شهر‌های بزرگ، به علت کمبود زمین، لزوم تأمین پارکینگ با چالش جدی مواجه شده است، لذا یکی از راهکار‌های تأمین پارکینگ، گودبرداری در تراز‌های منفی حتی تا ۳۵ متر است. گودبرداری، با توجه به نحوه جِرم‌گذاریِ بنا‌های مجاور که معضلی بنیادی ناشی از طرح تفصیلی دارد، در صورت نبود تمهیدات مناسب می‌تواند باعث مشکلات فراوانی در بنا‌های مجاور شود. 

ترک خوردگی در نازک کاری (گچ یا سنگ)، سفت‌کاری (دیوار‌های بنایی) یا حتی سازه (ترک‌های مورب در دیوار برشی) نمونه مشکلات رایج در گودبرداری شهری است که گاهی اوقات این گودبرداری‌ها به فاجعه می‌انجامد. طبق آمار‌های ثبت شده در ایران ۴۶‌درصد حوادث منجر به فوت در کارگاه‌های ساختمانی اتفاق افتاده است که بخش بزرگی از آن ناشی از گودبرداری غیراصولی است. 

بر اساس آیین‌نامه حفاظتی کارگاه‌های ساختمانی مصوبه شورای عالی حفاظت فنی در سال ۱۳۸۱، دیواره‌های هر گودبرداری که عمق آن بیش از۱۲۰ سانتی‌متر بوده و احتمال خطر ریزش در آنها وجود داشته باشد، باید به وسیله نصب شمع، سپر و مهار‌های محکم و مناسب حفاظت شود، مگر آنکه دیواره‌ها دارای شیب مناسب (کمتر از زاویه پایدار شیب خاکریزی) باشند. 

در آخرین ویرایش مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان در سال ۱۴۰۰ که برای همه ساختمان‌های احداث شده بنا به قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان لازم‌الرعایه است، این مقدار بر مبنای رابطه ریاضی وابسته به مشخصات خاک و سربار کنار گود، محاسبه می‌شود که عمق پایدار گود نامیده می‌شود. مطابق مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان در صورت تجاوز از این عمق لازم است جهت گودبرداری از روش‌های پایدارسازی استفاده کرد که در این مبحث می‌توان به روش‌های خرپایی، شمع، میخ‌گذاری، میل مهار و سایر روش‌ها اشاره کرد. 

در پروژه‌های جدید روش بالا و پایین (Top&Down) مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. از آنجایی که سازه اصلی به عنوان سازه نگهبان موقت نیز استفاده می‌شود، می‌تواند از نظر اقتصادی و زمانی بسیار کارا باشد. سازه‌های نگهبان معمولا در گودبرداری شهری به‌صورت موقت طراحی می‌شوند، زیرا در طبقات منفی، سازه‌های ساختمانی از دیوار حائل بتن مسلح که نقش سازه نگهبان دائم دارد و می‌تواند تراز پایه لرزه‌ای را نیز با حصول شرایطی به بالای دیوار حائل انتقال دهد و باعث اقتصادی‌تر شدن طرح می‌شود. 

عمر طراحی سازه‌های نگهبان موقت با توجه به مبحث هفتم مقررات ملی، یک‌سال در نظر گرفته شده که در صورت طولانی‌تر شدن آن یا تعلیق کار با توجه به تغییر در مشخصات طراحی خاک مورد بازنگری قرار می‌گیرد. با توجه به مشکلات حقوقی ناشی از سازه‌های نگهبانی که از دیوار خاکی مجاور جهت پایدارسازی استفاده می‌کنند؛ مانند نیلینگ یا انکراژ، متعارف‌ترین سازه نگهبان که در گودبرداری شهری تا ارتفاع ۶ متر استفاده می‌شود، سازه نگهبان خرپایی است. 

در ادامه حتما بخوانید ایمنی آپارتمان‌ها و ضرورت تغییر در قانون تملک‌ آن‌ها

مهم‌ترین مسئله در اجرای این نوع سازه، رعایت ترتیب مراحل ساخت (Stage Construction) است که در صورت اهمال در انجام آن توسط مجری یا مالک می‌تواند تبعات جدی برای عوامل داخل گود و ساختمان‌های مجاور داشته باشد. مزایای این نوع سازه نگهبان انعطاف‌پذیری بالا، مناسب برای گود‌های داخل شهری، تجاوز نکردن به حریم ملک مجاور، استفاده مجدد از خرپا و معایب آن شامل جاگیر بودن خرپا در گود، تداخل با اجرای فونداسیون و دیوار حائل و اقتصادی نبودن در گود‌های عمیق است. 

روند اصولی بر اساس رعایت ترتیب مراحل ساخت این روش شامل نصب عضو قائم (شمع) و بتن‌ریزی شمع، خاک‌برداری با شیب پایدار، نصب عضو مایل و شالوده آن، خاک‌برداری به‌صورت یک در میان، تکمیل اعضای خرپا، اجرای شاتکریت یا تخته‌کوبی است. در صورت رعایت نکردن ترتیب توالی فوق تغییر مکان بیشتری در تاج گود نسبت به این روند خواهیم داشت که نتیجه آن، خسارت به بنای مجاور یا تهدید جدی برای عوامل گود خواهد بود. متأسفانه اهمیت گود، حتی در نظام مهندسی‌های سراسر کشور نیز مغفول مانده است. 

رویه معمول در نظام مهندسی استفاده از نقشه‌های تیپ که براساس محاسبات مقاومتی نه تغییر شکلی است، انجام می‌پذیرد، به همین منظور جهت طراحی تغییر شکلی گود باید حتما از نرم‌افزار‌های مدل‌سازی محیط‌های پیوسته مانند Plaxis، Midas و Flac استفاده کرد تا تخمینی از تغییر شکل‌های ناشی از گودبرداری و خسارت‌های وارده به ابنیه مجاور را به‌دست آورد. امید است با لحاظ کردن کلیه نکات اشاره شده در طراحی و اجرا، گامی در جهت کاهش حوادث گودبرداری در محیط‌های شهری داشته باشیم.