ملاحظات زیست‌محیطی در فرایند رشد و توسعه اقتصادی

دستیابی به رشد بالاتر اقتصادی و حرکت به سمت توسعه از اهداف اصلی کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه است؛ البته در بسیاری از کشورها، معمولا دستیابی به این رشد به ایجاد یا گسترش زیان‌های زیست‌محیطی منتهی می‌شود؛ زیرا تولید، تبدیل، انتقال و مصرف انرژی همگی روی محیط‌زیست تأثیرگذارند. در طول 3 دهه گذشته به دلیل ترکیب عواملی همچون افزایش جمعیت و تقاضا و فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی، آلودگی‌های زیست‌محیطی نیز افزایش‌ یافته و منجر به تشدید آسیب‌های زیست‌محیطی شده است. ازاین‌رو افزایش رشد اقتصادی و حرکت کشورها به سمت توسعه، این نگرانی را به وجود می‌آورد که توسعه اقتصادی جهان صدمه جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست وارد می‌کند.
با توجه به اینکه انرژی یکی از منابع حیاتی برای بقای انسان است، مصرف بی‌رویه آن در سال‌های اخیر منجر به بروز بسیاری از مشکلات زیست‌محیطی ازجمله آلودگی هوا، اثرات گلخانه‌ای و غیره شده است. همچنین آژانس بین‌المللی انرژی ترویج افزایش کارایی در مصرف انرژی را یک امر ضروری برای ذخیره انرژی و تولید کارآمد پیشنهاد می‌کند؛ چنان‌که کشورها با اتخاذ و اجرای سیاست‌های کارا در تمامی بخش‌ها باید در جهت ارتقای کارایی مصرف انرژی فعالیت نمایند. در بیشتر کشورهای درحال‌توسعه، بخش صنعت در مقایسه با دیگر بخش‌ها، بیشترین مصرف انرژی را به خود اختصاص داده است که بخشی از آن را می‌توان نتیجه‌ پایین بودن کارایی مصرف سوخت، ناشی از عواملی چون استهلاک بیش‌ازحد تجهیزات سرمایه‌ای مصرف‌کننده‌ انرژی و نیز ارزان بودن سوخت مصرفی دانست. با توجه به اینکه صـنعت در کشورهای درحال‌توسعه به‌عنوان یکـی از بخش‌های اساسـی در فراینـد توسـعه محسوب می‌شود و قسمت عمده‌ انرژی لازم برای ایـن بخـش را سوخت‌های فسیلی تشـکیل مـی‌دهـد، اسـتفاده از راهکارهـایی برای کـاهش مصـرف سوخت‌های فسیلی می‌تواند به کاهش آلایندگی و بهبود کارایی زیست‌محیطی منجر شود. ازآنجاکه کیفیت محیط‌زیست و جلوگیری از تخریب آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، می‌توان با افزایش کارایی انرژی از شدت مصرف آن کاست؛ بنابراین استفاده‌ کارا از انرژی به‌خصوص در کشورهای صادرکننده‌ نفت که با مسائل مربوط به انرژی و آلودگی حاصل از آن مواجه‌اند، می‌تواند از هدررفت انرژی جلوگیری کند و از طریق انتشار کمتر گازهای گلخانه‌ای، منجر به بهبود کیفیت محیط‌زیست شود. در همین ارتباط، شاخص عملکرد محیط‌زیست، یک شاخص ترکیبی است که اهدافی را جهت نیل به کارایی بیشتر محیط‌زیست مشخص و موقعیت فعلی هریک از اجزای تشکیل‌دهنده این شاخص را اندازه‌گیری نموده و چگونگی نیل به اهداف هر کشور را ارزیابی می‌کند. این شاخص بر 2 هدف اصلی حفاظت از محیط‌زیست ازجمله کاهش فشارهای زیست‌محیطی بر سلامت انسان‌ها و ارتقای وضعیت زیست‌بوم‌ها و مدیریت صحیح منابع طبیعی تأکید دارد.
به‌طورکلی، افزایش در شدت انرژی (یا کاهش کارایی مصرف انرژی) و ارزش‌افزوده بخش صنعت، به کاهش شاخص عملکرد محیط‌زیست منجر خواهد شد؛ درحالی‌که افزایش شاخص توسعه انسانی می‌تواند باعث بهبود وضعیت محیط‌زیست شود.
همچنین می‌توان با اتخاذ سیاست‌هایی به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه ازجمله ایران، به بهبود وضعیت محیط‌زیست کمک کرد. بهینه‌سازی مصرف انرژی یکی از مهم‌ترین راهکارها درباره پایداری محیط‌زیست محسوب می‌شود. بهینه‌سازی مصرف انرژی از 3 روش کاهش مصرف، افزایش راندمان و جایگزین کردن حامل‌های انرژی با تکیه‌ بر انرژی‌های تجدیدپذیر ممکن است. راهبردهای لازم برای دستیابی به کاهش شدت مصرف انرژی نیز با حداکثر استفاده از ظرفیت‌ها و اهرم‌های قانونی به‌ویژه قانون اصلاح الگوی مصرف به‌منظور کاهش مصرف انرژی، تسهیل و تسریع استفاده از فناوری‌های نوین و انرژی‌های تجدیدپذیر و توانمندسازی بخش‌های خصوصی فعال در زمینه بهینه‌سازی انرژی با هدف کسب درآمد از محل صرفه‌جویی ممکن است.
رشد اقتصادی بدون در نظر داشتن ملاحظات زیست‌محیطی، جهان را به مکان مناسبی برای زیست انسان تبدیل نخواهد کرد و ضروری است ضمن در نظر گرفتن جنبه‌های مادی، به ارتقای شاخص‌های کیفیت محیط‌زیست نیز در فرایند رشد توجه شود. امروزه این موضوعات در قالب مباحث توسعه پایدار مطرح می‌گردد که جنبه‌های مادی و غیرمادی رشد را درهم‌آمیخته و تصویری کلی و بهتر از رفاه را برای جامعه ترسیم می‌کند. ازاین‌رو ضروری است وضعیت شاخص کیفیت عملکرد محیط‌زیست در کشورهای مختلف و عوامل مؤثر بر بهبود این شاخص بیشتر بررسی شود.