حرم امام رضا (ع) از نگاه عکاسان قاجاری
درباره تعدادی از بنا‌های تاریخی حرم مطهر امام رضا (ع) که در عکس‌های کاخ گلستان به یادگار مانده‌اند.
به گزارش شهرآرانیوز؛ آلبوم‌خانه کاخ گلستان گنجینه‌ای است از عکس‌های دوره سلطنت پادشاهان قاجار به انضمام آلبوم‌های اهدا‌شده به آنان. ناگفته نماند این مرکز که سابقه گردآوری آلبوم‌های آن به سال۱۲۶۶ قمری می‌رسد، سابقه‌ای ۱۷۰ ساله دارد و چندی پیش تعدادی از عکس‌های آن در فضای مجازی منتشر و با واکنش‌های بسیاری روبه‌رو شد. در بین این عکس‌های پخش‌شده، برخی نیز مربوط به مشهد و حرم‌مطهر‌رضوی است و برای نخستین‌بار است که دیده می‌شوند. همین مسئله سبب شد در نشستی که روزنامه‌قدس برگزارکننده آن بود، دکتر جواد‌نواییان‌رودسری به تشریح تعدادی از این تصاویر و بنا‌های مختلف حرم‌مطهر که در این عکس‌ها به یادگار مانده‌اند، بپردازد. گزارش پیش‌رو شرح تعدادی از این تصاویر است.
صندوق اسرار‌آمیز «مسجد پیرزن»
در میان تصاویر آلبوم شماره۱۴۲۹ عکسی از مسجد گوهرشاد متعلق به عبدا... قاجار وجود دارد. در این تصویر اتاقکی کوچک در جنوب فضای میانی حیاط مسجد -موسوم به مسجد پیرزن- دیده می‌شود؛ اتاقکی که کاربری آن دقیقا معلوم نیست و در برخی تصاویر دیگر از این مکان، به‌صورت نه‌چندان واضح به چشم می‌آید. برخلاف باور برخی، این اتاقک ظاهراچوبی، محل نگهداری وسایل نگهداری صحن یا حتی ابزار لای‌روبی نیست.
نگاهی به نقشه محمدحسن‌خان‌اعتمادالسلطنه در «مطلع‌الشمس» نشان می‌دهد که این اتاقک را بر روی چاه آب مسجد ساخته‌اند؛ در‌واقع داخل اتاقک دیواره استوانه‌ای چاه آب وجود دارد. اینکه چرا در اطراف چاه چنین محافظی ساخته‌اند به امنیت منابع آبی مسجد مربوط می‌شود؛ آب‌های روان مانند قنات یا نهر را نمی‌توان با ریختن سم آلوده کرد، اما آب چاه این قابلیت را دارد. احتمالا به‌همین‌دلیل تصمیم گرفته‌اند که بر روی چاه آب محفظه‌ای بسازند. از چاه آب مسجد در ایام کم‌آبی و خشکی قنات مهدیقلی‌بیگ استفاده می‌شد.
«گیاه گنبد» و بقیه قضایا
یکی از عکس‌های آقا رضا عکاس‌باشی، عکاس نامدار دوره قاجار که در آلبوم ۱۴۲ کاخ موزه گلستان قرار گرفته، گنبد رضوی به عنوان سوژه اصلی عکاسی انتخاب شده است؛ گنبد حرم امام‌رضا (ع) در دوره تیموری دو‌پوسته و در دوره صفویه طلایی شد. روی گنبد دو کتیبه بسیار مهم وجود دارد. کتیبه نخست که گرداگرد گنبد را احاطه کرده، گزارش سفر شاه‌عباس‌یکم از اصفهان به مشهد است و کتیبه دوم که به‌شکل چهار‌ترنج در چهار طرف گنبد دیده می‌شود، به ماجرای بازسازی حرم‌رضوی بعد از زلزله هولناک سال۱۰۸۴قمری مربوط است.
در این عکس، می‌توان هم الگوی چینش خشت‌های طلا را دید و هم گیاه‌هایی را مشاهده کرد که در قسمت کلاهک یا «آهیانه» گنبد روییده‌اند. این گیاهان که در تاریخ با نام «گیاه گنبد» شهرت داشتند، در‌واقع بیشتر از گونه خارشتر و دیگر گیاه‌های خودرو بودند. معمولا گیاه گنبد در‌مواقع مشخصی از سال جمع‌آوری و به‌عنوان تبرک به زائران حرم‌رضوی داده می‌شد. قصه گیاه گنبد با بتونی شدن لایه زیر خشت‌های طلا در سال۱۳۵۹شمسی به پایان رسید.
ساعت‌های فراموش‌شده حرم‌رضوی
سابقه ساعت در حرم‌رضوی، برخلاف باور خیلی‌ها، نه به دوره قاجاریه و خرید ساعت مظفری، بلکه به دوره صفویه باز می‌گردد. بخشی از درآمد موقوفه «گودسلوک» در پایین‌خیابان به اُجرت ساعت‌ساز اختصاص داده شده بود. در دوره نادرشاه و با فرمان او ساعتی بزرگ برای حرم‌رضوی ساخته شد که آن را بر فراز ایوان عباسی نصب کردند. از این ساعت تصاویر بسیار کمی وجود دارد که عکس موجود در آلبوم۱۴۲ کاخ‌موزه گلستان یکی از آنهاست.
این ساعت فقط یک جهت داشت و طبق اسناد موجود در آستان‌قدس‌رضوی، ساخت آن توسط هنرمندان ساعت‌ساز ایرانی و در صد روز انجام گرفت. احتمالا این ساعت را در دوره ناصرالدین‌شاه‌قاجار از ایوان عباسی جمع‌آوری کردند. عکس مربوط به این ساعت، پیش‌تر در دائره‌المعارف آستان‌قدس‌رضوی هم منتشر شده بود، اما اکنون فایل دیجیتال آن در آلبوم۱۴۲ کاخ‌موزه گلستان در اختیار علاقه‌مندان است. احتمالا امروزه این ساعت را در خزانه آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌کنند.
گلدسته ناشناخته مسجد گوهرشاد
ما عادت کرده‌ایم که مسجد گوهرشاد را با دو مناره ۳۳متری‌اش تصور کنیم؛ دو مناره یا گلدسته بلندمرتبه که محل اذان گفتن و اعلام اوقات شرعی است. اما از تصاویر انتشار‌یافته در آلبوم ۱۴۲ کاخ‌موزه گلستان که همگی توسط آقا رضا عکاس‌باشی گرفته شده است، پیداست که مسجد گوهرشاد گلدسته سومی هم داشته است؛ گلدسته‌ای بر فراز ایوان شرقی، موسوم به ایوان اعتکاف که در دوره قاجار به ایوان «حاج‌حسن» نیز معروف بود.
دلیل ساخت این گلدسته دقیقا مشخص نیست، اما می‌توان چنین فرض کرد که در قدیم، به‌دلیل نبود وسیله‌ای مانند بلندگو، حنجره مؤذن تنها ابزار رساندن صدای اذان به گوش مردم محسوب می‌شد. به‌همین‌دلیل از تعداد نسبتا زیادی مؤذن برای اذان گفتن در مساجد بزرگی مانند مسجد گوهرشاد استفاده می‌کردند. شاید حضور مؤذن روی این گلدسته، مشکل دیدن شاخص مسجد را هم که در وسط صحن نصب شده بود و اوقات شرعی را نشان می‌داد، کم می‌کرد و به اذان‌گویی نظم و انسجام بهتری می‌بخشید.
کشف الگوی ایوان‌های ورودی روضه منوره
این تصویر یکی از تصویر‌های بسیار مهم تاریخی از حرم‌رضوی و از جمله عکس‌های آلبوم ۱۴۲ کاخ موزه گلستان است؛ در این عکس نمایی از صحن نو دیده می‌شود. پشت ایوان جدید این صحن که ورودی قدیمی حرم‌رضوی (از مسیر رواق ا... وردی‌خان) بوده، دیده می‌شود؛ این نما اکنون همان جایی است که امروزه رواق دارالضیافه را ساخته‌اند. این عکس مهم نشان می‌دهد که اولا ایوان اصلی صحن کهنه، به‌صورت جفت ساخته شده و از همان ابتدا در گوشه راست بنا قرار داشته است.
این سبک معماری منحصر‌به‌فرد تنها در حرم‌رضوی دیده می‌شود. ظاهرا ایوانی که پشت دیوار جدید صحن نو می‌بینید، قبل از دوره صفویه و ساخته شدن رواق ا... وردی‌خان، در ورودی فضای امروزی مسجد پیرزن قرار داشت. بعد از ساخت رواق و به منظور حفظ ساختار پیشین، ایوان جدید را با همان سبک ایوان اصلی صحن کهنه در این محل ساختند. این ایوان زیبا نیز به باغی مشهور به «باغ ایلخانی» باز می‌شده که بعد‌ها آن را به صحن نو (آزادی) تبدیل کردند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
