پروژه «هوش مصنوعی» کوبریک چطور به فیلمی اسپیلبرگی تبدیل شد؟ | برخورد نزدیک از نوع سوم

کاظم کلانتری | شهرآرانیوز - شاید در نگاه اول تنها چیزی که آن‌ها را کنار هم قرار می‌دهد، کارآزموده‌بودنشان در بیشتر ژانر‌های سینمایی باشد؛ اما چه سنخیتی بین شخصیت گوشه‌گیر و سینمای فلسفی کوبریک بزرگ و سینمای تجاری و عامه‌پسند اسپیلبرگ وجود دارد؟ یک طرف «غلاف تمام فلزی» (۱۹۸۷) و طرف دیگر «نجات سرباز رایان» (۱۹۹۸)؛ یک‌سو «۲۰۰۱:اودیسه فضایی» (۱۹۶۸) و طرف دیگر «برخورد نزدیک از نوع سوم» (۱۹۷۷).

واقعیت این است که با تمام تفاوت سبکی و احساسی، این دو کارگردان از طرفداران آثار هم‌دیگر بودند. فیلم علمی-تخیلی اسپیلبرگ، «ای. تی. موجود فرازمینی»، که در سال ۱۹۸۲ منتشر شد همان تأثیری را روی کوبریک برای پروراندن ایده ساخت «هوش مصنوعی» گذاشت که پیش‌تر از آن فیلم «۲۰۰۱ ادیسه فضایی» برای ساخت «برخورد نزدیک از نوع سوم» روی اسپیلبرگ گذاشت. اما جایی هم هست که این دو جهان‌بینی متمایز به هم برخورد کرده باشند: فیلم «هوش مصنوعی» (۲۰۰۱) که کوبریک قبل از مرگ، ایده آن را پرورش داد و اسپیلبرگ آن را ساخت. این فیلم درباره آینده نامعلومی است که در آن «دیوید»، یک بچه‌ربات، طوری طراحی شده که عشق و عاطفه را تجربه کند. او فرزند «مانیکا» و «هنری» است؛ کارمندان شرکتی که «دیوید» را ساخته است. کوبریک که حق اقتباس داستان کوتاه «ابراسباب‌بازی‌ها تمام تابستان دوام می‌آورند»، اثر برایان آلدیس، را خریده بود، از دهه ۷۰ به همراه خودِ داستان‌نویس و چند نویسنده دیگر روی فیلم‌نامه و طرح و نقشه‌های اولیه اقتباس آن کار می‌کرد. در این میان او کار اقتباس آزاد را به نویسندگانی مثل سارا میتلند و چندنفر دیگر نیز سپرده بود. بخشی از برنامه کوبریک برای ساخت این فیلم شامل یادداشت‌هایی بود برای بهبود داستان و همچنین استوری‌برد‌هایی که کریس بیکر کشیده بود؛ همان هنرمندی که در چند فیلم با کوبریک و تیم برتون همکاری کرده بود و برای فیلم «هوش مصنوعی» و فیلم‌های دیگر اسپیلبرگ نیز طرح کشید.

این‌طور که معلوم است تنها انتخاب کوبریک برای کارگردانی این فیلم اسپیلبرگ بوده است، اما او با دو چالش هم روبه‌رو بود: اول نبودن ابزار و تکنولوژی لازم برای به سینما آوردن بچه‌ربات داستان («دیوید»)، و دوم راهی برای ارتباط‌برقرارکردن بین دو قطب کوبریکی-اسپیلبرگی یا نقطه‌ای که فلسفه و احساسات –یعنی ویژگی دو کارگردان- را به هم برساند.

پیچیدگی تکنولوژی، آینده تهدیدآمیز، رشد فناوری و چشم‌انداز هوش مصنوعی و ارتباطش با انسان از زمان فیلم «۲۰۰۱: ادیسه فضایی» و شخصیت ربات «هال ۹۰۰۰» از دغدغه‌های کوبریک بود؛ به عبارت دیگر «دیوید و هال مثل اشـخاص به نظر می‌آیند، نه به دلیل ظاهر انسان‌نمایشان (به‌ویژه که هال اصلا به انسان شبیه نیست)، بلکه به سبب پاسخ‌های آن‌ها. هر دوی آن‌ها به گونه‌ای رفتار می‌کنند و سخن می‌گویند که گویی عواطف، عقاید، و امیال اصیلی دارند. پاسخ‌های برنامه‌ریزی‌شده‌شان در برخی لحظات در نظر انسان‌های طرف برخوردشان بسیار معنادارتر از آن چیزی است که انسان‌های دیگر ۱ می‌گویند و انجام می‌دهند.»، اما شخصیت مهربان و احساساتی و دوست‌داشتنی «دیوید» با شخصیت بی‌رحم و بی‌احساس «هال ۹۰۰۰» متفاوت بود. آلدیس ابتدا درباره ایده برگرداندن داستان به یک فیلم علمی-تخیلی که با اشاراتی به داستان «پینوکیو» همراه باشد شک و تردید داشت. ایده کوبریک این بود که پیوندی عمیق و دوجانبه بین «دیوید» و «پینوکیو» برقرار کند، یعنی یک بچه‌ربات که می‌خواهد به یک انسان واقعی تبدیل شود. کمال‌گرایی کارگردان «درخشش» به حدی بود که طرح اولیه «هوش مصنوعی» در چرخه پیش‌تولید و ایده‌های دیوانه‌وار و جاه‌طلبانه او گرفتار شد. کوبریک با چند شرکت فیلم‌سازی درباره ساخت یک ربات گفتگو کرده بود و اسپیلبرگ هم به او گفته بود هیچ کودک بازیگری نداریم که بتواند نقش «دیوید» را بازی کند. بعد از ۵ سال تلاش نافرجام کوبریک برای تهیه فیلم، او که اقبال فیلم «ای. تی» در سال ۱۹۸۲ را دیده بود تصمیم گرفت در اواسط دهه ۹۰ کارگردانی پروژه را به اسپیلبرگ بدهد.

ربات: هال ۹۰۰۰

 

«این موضوع برای من حس و حال نوستالژیکی داشت، چون اولین ملاقات من با استنلی کوبریک در همان دکوری اتفاق افتاد که در فیلم بازیکن شماره یک آماده هم آن را دیدیم. سالن نشیمن فیلم درخشش و شومینه بزرگ آن جایی بود که من و استنلی در سال ۱۹۷۹ برای بار اول با هم روبه‌رو شدیم. من برای بررسی دکورهای Elstree Studios به آنجا رفته بودم که قرار بود دکورهای فیلم مهاجمان صندوق گمشده (ایندیانا جونز) را هم بسازند.»

داستان ابتدایی «هوش مصنوعی» حاصل همکاری کوبریک و ایان واتسون، نویسنده بریتانیایی، بود که اسپیلبرگ بخش زیادی از آن را نگه داشت. برهمین اساس فیلم اسپیلبرگ -یا بهتر بگوییم ایده کوبریک- به ترکیبی از طرح‌ها و نوشته‌های اولیه کوبریک و تغییرات نهایی اسپیلبرگ تبدیل شد. به همین دلیل تشخیص اصل فیلم‌نامه یا طرح و ایده‌هایی که کوبریک در سر داشت از فیلم‌نامه نهایی‌ای که اسپیلبرگ نوشت بسیار سخت است. برخی معتقدند نگاه فلسفی و دغدغه‌مند کوبریک با نگاه گیشه‌محور و دراماتیک اسپیلبرگ تعدیل شده است و همچنین پایان احساسی فیلم که به مذاق بعضی منتقدان خوش نیامد، انتخاب اسپیلبرگ است؛ هرچند ایان واتسون این موضوع را تأیید نکرد: «فیلم در آمریکا کاملا موفق نبود، زیرا بیش‌از‌اندازه برای ذائقه عموم آمریکایی‌ها شاعرانه و روشنفکرانه به‌نظر می‌رسید. به علاوه، منتقدان در آمریکا چند اشتباه درمورد فیلم کردند؛ به طور مثال فکر کردند که موجودات ۲۰ دقیقه پایانی فیلم، بیگانگان هستند درحالی‌که ربات‌های آینده، تکامل‌یافته ربات‌های بخش ابتدایی فیلم بودند. همچنین منتقد‌ها فکر می‌کردند که در ۲۰ دقیقه پایانی احساسات اسپیلبرگ به فیلم اضافه شده است درحالی که آن صحنه‌ها دقیقا چیزی بود که من برای استنلی نوشتم و دقیقا آن چیزی بود که او می‌خواست، و اسپیلبرگ هم صادقانه آن‌ها را به فیلم تبدیل کرد.»