آیا زمین تنها سیاره میزبان حیات است یا زمینی‌ها حیات خلوتی هم دارند؟

مریم ملی | شهرآرانیوز - آیا زمین تنها سیاره میزبان حیات است یا دانشمندان پس از سال‌ها تحقیقات، سرانجام توانسته‌اند نشانه‌هایی از حیات را در سیاره‌های دیگر پیدا کنند؟

 

 

 

 

انسان چه در زمانی که هنوز هیچ فناوری‌ای در اختیار نداشت و چه در شرایط فعلی که هرسال به ارسال روباتی تازه به مقصد سیارات منظومه شمسی فکر می‎کند، همیشه گوشه‌چشمی به مریخ داشته است و به‌دلیل شرایط دمایی، نزدیک بودنش به زمین و مواد معدنی درون خاکش آن را به‌عنوان خانه دوم انسان فرض کرده و در تخیلش موجودات سبز مریخی را پرورانده است که سر‌هایی بزرگ و بدنی لاغر دارند، اما حالا بعد از ارسال کاوشگر‌های روباتیک مختلف به مریخ، تقریبا مطمئن هستیم در سیاره سرخ خبری از حیات هوشمند نیست. شاید باورتان نشود، ولی کاوشگر‌های مریخ‌نورد مثل «کنجکاوی»، «مارس اکسپرس» و «مدارگرد MRO» در سال‎های اخیر، شواهدی از آب‎های جاری فصلی در مریخ پیدا کرده‌اند و بعد از مدتی هم مشخص شد که مریخ در زیر لایه‎های سنگی و خاکی احتمالا مقادیری آب یخ‌زده دارد. همه این شواهد کمک کرده است تا نگاهمان به این سیاره تغییر کند؛ گرچه هنوز هم خیلی زود است که مریخ را به‌عنوان خانه دوم زمینی‎ها در نظر بگیریم. زیرا که این سیاره هیچ جوی ندارد تا دمایش را متعادل کند و سطح سیاره را از تابش‌های خطرناک در امان نگه دارد. نباید فراموش کنیم که سفر فضاپیمای سرنشین‌دار به مریخ به این سادگی‎ها هم نیست. مثلا فرستادن انسان به سیاره سرخ ۲تا۳ سال طول می‌کشد. به این معنی که فضانوردان ۲تا۳ سال باید در حالت بی‌وزنی و دور از خانه باشند. فضانوردان در این مدت نمی‌توانند از هوای تازه تنفس کنند یا تلفن را بردارند با خانواده و عزیزانشان تماس بگیرند. چنین وضعیتی غیر از مشکلات پزشکی که می‎تواند برای بدن فضانوردان ایجاد کند، احتمالا پیامد‌های روانی بسیار زیادی هم در پی دارد. مأموریتی که در آن زمین به یک تیله آبی‌رنگ در پنجره فضاپیما تبدیل می‎شود و فضانوردان می‎بینند که هرروز دارند از خانه اصلی‎شان دورتر می‎شوند. تمام این مشکلات فقط در مسیر رسیدن به مریخ است و تازه زمانی که به مقصد برسند، با مشکلات جدی‎تری از قبیل تنهایی یا مرگ دیگر فضانوردان روبه‎رو خواهند شد. زندگی روزمره و تکراری با مناظر بیابانی سیاره سرخ احتمالا بعد از مدتی به یکی از چالش‎های آن‎ها تبدیل خواهد شد. با این همه، دانشمندان هنوز هم بی‎خیال مریخ نشده‏‌اند و به‌تازگی مریخ‌نورد جدیدی را با مأموریت کشف آب و حیات (البته از نوع تک‌سلولی‎اش) به این سیاره فرستاده‌اند. مریخ‌نورد «استقامت» قرار است با بازو‌های روباتیکش زمین را بِکَند و خاک را آنالیز کند، صدا‌های سطح مریخ را ضبط کند و با کمک پهپادی که به همراه دارد، از نقاط مختلف این سیاره عکس بگیرد. «استقامت» اواسط زمستان امسال به سیاره سرخ می‎رسد. پس باید منتظر خبر‌های تازه‎ای باشیم که برایمان می‎فرستد.

 

یک تمدن هوشمند است که فناوری‎های ما را در جیبش می‎گذارد و به روش‎های ارتباطی ما می‎خندد یا گونه‎ای غیرپیشرفته است که هنوز توانایی ارتباط با دنیای پیرامونش را ندارد؟ شاید هم یک سلول کوچک باشد که هنوز میلیون‌‎ها سال راه دارد تا تکامل پیدا کند و آینده‎ای متفاوت را برای نسل‎های بعدی‎اش رقم بزند. این سؤالات همیشه ذهن بشر را درگیر کرده است. اینکه در کیهان به این بزرگی تنهاییم یا نه و اینکه اگر تنها نیستیم، چطور باید به دنبال دیگر ساکنان احتمالی فضا بگردیم، آن‎قدر جذاب است که غیر از بودجه‎های پژوهشی سرسام‎آور برای کاوش در فضا، دست‎مایه ساخت سریال‎ها و فیلم‎های سینمایی مختلف هم می‎شود. بالاخره در کیهان با این عظمت جایی خلوت پیدا می‎شود که انسان‎ها بتوانند به‌عنوان زمین دوم یا حیاط خلوت به آن نگاه کنند؟ جایی به‌جز زمین هست که حیات در آن امکان‎پذیر باشد؟ در این پرونده به چندتا از مهم‏‌ترین سؤال‎هایی که حول حیات فرازمینی مطرح است، پاسخ می‎دهیم، البته پاسخ‎هایی کوتاه و با زبانی ساده.

 

اگر در ذهنتان مدام در حال کلنجار رفتن با این سؤال هستید که چرا کشور‌ها این همه هزینه می‎کنند و کاوشگر و فضاپیما می‎سازند تا به دنیا‌های جدید در سیارات دیگر بروند و ببینند آنجا چه خبر است، احتمالا ماهیت انسان و بلندپروازی‎هایش را خوب نشناخته‎اید. آن وقتی که انسان اولیه به فکر بیرون آمدن از غار‌ها افتاد و سعی کرد بپذیرد در دنیای بیرون خطراتی وجود دارد، اما برای شناخت آن‎ها، پیدا کردن غذا و ساختن زندگی بهتر لازم است خطر کند، این را هم فهمیده بود که قرار نیست زندگی‎اش همیشه به همین شکل و بدون تغییر باقی بماند. امروز ممکن است فکر کنیم حالا که فناوری‎های پیشرفته زیادی در اختیار داریم و زندگی‎مان از خیلی نظر‌ها با گذشته تغییر کرده است و رفاه بیشتری داریم، دیگر چرا باید به فکر یک محیط جدید برای زندگی باشیم؟ یا اصلا چرا باید دنبال موجودات فضایی بگردیم؟ پاسخ ساده است، اما ممکن است شما را قانع نکند؛ کنجکاوی بشر حد و مرز نمی‎شناسد. انسان روزی پایش را از غار بیرون گذاشت. چون دید موادغذایی و تکه‎های چوبی که برای گرم کردن خود استفاده می‎کرد، رو به پایان است و حالا همان تصویر را با شکلی مدرن‎تر در برابر خود می‎بیند. بسیاری از منابع زمین رو به پایان است؛ از آب‎های زیرزمینی بگیرید تا منابع معدنی. جمعیت رو به افزایش نیاز به غذای بیشتری دارد که زمین‎های کشاورزی فعلی به‌زودی برای تأمینش دچار مشکل خواهند شد. زمین‎های بسیاری به دلیل برداشت بیش از حد به شوره‎زار تبدیل شده‎اند و این موضوع به یک بحران جدی تبدیل شده است. مشکلات زیست‌محیطی و آلودگی‎های فراوان در آب و خاک هم از علت‎های دیگری است که دانشمندان را وادار به آینده‎نگری کرده و باعث شده است به فکر سیارات و قمر‌هایی بیفتند که ممکن است شرایط حیات را دارا باشند. از طرفی بشر همیشه دوست داشته است که بداند تنها گونه زنده کیهان است، یا در نقاطی دورتر از زمین هم حیات با شکل‎های پیچیده دیگر وجود دارد؟ برای همین سال‎هاست به فکر ساخت کاوشگر‌ها و فضاپیما‌هایی است که به دوردست‌ها سفر کند تا شاید روزی دنیا‌هایی را پیدا کند که حیات در آن‎ها امکان‎پذیر است.

 

 

زمین سومین سیاره منظومه شمسی از لحاظ نزدیکی به خورشید است. منظومه شمسی ما ۸ سیاره دارد که هرکدام تعدادی قمر دارند. خورشید و این ۸ سیاره در گوشه‏‌ای کوچک از کهکشان بزرگ راه شیری قرار دارند که تخمین زده می‏‌شود حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد ستاره داشته باشد. به غیر از کهکشان راه شیری، کهکشان‎های فراوان دیگری در فضا وجود دارند که هرکدام چندین‌میلیارد ستاره دارند. کیهانی که در آن زندگی می‎کنیم، بیش از چیزی که تصورمان قد می‎دهد، بزرگ است و اکتشاف‎های تازه کیهان‎شناسی و نجوم نشان می‎دهد که سیارات زیادی در عالم وجود دارد. اجازه بدهید به درون کهکشان راه‎شیری خودمان برگردیم، جایی که به‌طور تخمینی چیزی در حدود ۱۰۰ میلیارد ستاره وجود دارد. در چنین شرایطی احتمال اینکه به دور هریک از این ستاره‎ها یک یا چند سیاره در حال چرخش باشند، وجود دارد. به همین دلیل یکی از پروژه‎های علمی سال‎های اخیر، بررسی سیاراتی بود که خارج از منظومه شمسی به دور ستاره‎هایی غیر از خورشید می‎چرخند که به «سیارات فراخورشیدی» معروف هستند. نتیجه سال‎ها رصد با قوی‎ترین تلسکوپ‎های خارج از جو زمین و بررسی اطلاعاتی که از بخش‎های مختلف کهکشان راه‎شیری به دست آمده است، چیزی را نشان می‎دهد که شاید در نگاه اول باورنکردنی به نظر برسد. حدود ۴۰۰۰ سیاره فراخورشیدی بیرون از منظومه شمسی شناسایی شده است و هنوز تعداد بسیار زیادی هم در دست بررسی هستند. پژوهشگران اخترفیزیک این سیارات را به‌دقت زیر نظر گرفته‎اند. میزان نوری را که از خود سیارات و از ستاره‎هایشان به ما می‎رسد، اندازه‎گیری می‎کنند و طیف به‌دست‌آمده از آن‎ها را با ابزار‌های مشخصی تحلیل می‎کنند تا بفهمند کدام‌یک از این سیارات شبیه به زمین هستند؟ جو دارند یا نه؟ مولکول‎هایی که محصول فرایند‌های زیستی است در جو آن وجود دارد یا نه و پرسش‏‎های فراوان دیگری که پاسخ به هرکدام از آن‎ها می‎تواند خبر‌های حیرت‎انگیزی برای ما به همراه داشته باشد.

 

 

تصور  ما از حیات با چیزی که می‎تواند در فضا وجود داشته باشد، کاملا متفاوت است. شاید فیلم‎های علمی‎تخیلی ذهنمان را پر از موجودات سه‌پا یا چندچشم کرده باشند، ولی چیزی که احتمال یافتنش بیشتر است و دانشمندان در منظومه شمسی به دنبالش هستند، بیشتر حیات تک‌سلولی است. یعنی نمونه‎های اولیه حیات که فقط یک سلول زنده هستند و احتمالا در آب یا در رطوبت جو می‎توانند به وجود بیایند. اکنون سیاره زهره، سیاره مریخ، انسلادوس قمر سیاره زحل و اروپا قمر سیاره مشتری از گزینه‎هایی هستند که احتمال وجود حیات میکروبی در آن‎ها وجود دارد، اما چرا؟ برای این سؤال لازم است ببینیم برای شکل‎گیری حیات چه شرایطی لازم است؟ اخترزیست‎شناس‎ها برای این سؤال پاسخ‎هایی مفصل دارند که شرایط یک کهکشان، میزان فلزی که ستاره‎های آن در خود جای داده‎اند و کمربند حیات در اطراف ستاره‎ها را بررسی می‎کنند و بر اساس آن عواملی را مطرح می‎کنند. خلاصه‎اش این است که نباید سیاره از ستاره‎اش آن‌قدر دور باشد که آب نتواند به شکل مایع جریان پیدا کند و نه آن‌قدر نزدیک باشد که همه‌چیز بسوزد و تبخیر شود. پس باید در فاصله‎ای معین از ستاره خودش قرار داشته باشد که به این فاصله «کمربند حیات» گفته می‎شود. ماجرای بعدی داشتن جو است. سیاره باید به اندازه کافی دی‎اکسیدکربن برای ایجاد اثر گلخانه‏‌ای داشته باشد و اختلاف دمای شب و روز بیش از حد نشود. یک سیاره قابل سکونت باید زنده و فعال باشد، هسته مرکزی آن خاموش نشده باشد و چرخش محوری‎اش منظم و بدون مشکل انجام شود. تازه زمانی که تمام این شرایط برقرار شود، می‏‌توان به شکل‎گیری احتمالی حیات تک‌سلولی امیدوار بود. پس از پیدایش حیات اولیه، زمان بسیار زیادی برای تکامل و زندگی هوشمند لازم است که البته ممکن است این زمان در گوشه‎ای از عالم، تا به امروز طی شده باشد!

 

یکی از روش‏‌هایی که دانشمندان برای پاسخ به این سؤال که «ما تنها تمدن هوشمند عالم هستیم یا نه»، به کار می‎برند، ارسال پیام‌های رادیویی به جای‌جای کهکشان خودمان است. البته قضیه همیشه به این سادگی‎ها هم نبوده است. اینکه فکر کنید دانشمندان مختلف همیشه نشسته‎اند و دارند فکر می‎کنند که خب حالا چه پیام جدیدی برای دیگر ساکنان فضا بفرستیم. بعضی از دانشمندان با اصل ماجرا مخالف هستند. آن‎ها می‎گویند چرا فکر می‎کنید اگر کسی به‌جز ما انسان‎‌ها در کیهان وجود داشته باشد، حتما دوست ماست و نه دشمنی خطرناک؟ چرا باید موجوداتی را که نمی‎شناسیم، از وجود خودمان باخبر کنیم؟ شاید با این کار داریم خودمان با دست خودمان سیاره‎مان را به خطر می‎اندازیم. در عوض بعضی هم مثل کارل ساگان، اخترفیزیک‌دان شهیر آمریکایی، معقتدند هر تمدنی که بیش از اندازه مهاجم و جنگ‌طلب باشد، بعد از مدتی باعث نابودی خودش می‎شود و بنابراین جای نگرانی نیست. این گروه معمولا به ارسال پیام به بیگانگان خوش‌بین هستند. ست شوستاک، ستاره‎شناس ارشد مؤسسه ستی، معتقد است: «اگر واقعا فکر می‎کردیم در خطر قرار داریم، درباره مخابره پیام‌های رادیویی محتاط‌‎تر عمل می‌کردیم. ما نمی‌توانیم وانمود کنیم در صورت وجود خطر سطح فعالیت کنونی ما بی‎خطر است، بلکه کاملا در معرض خطر هستیم.»