جام‌های خالی «جـام»

فاطمه خلخالی استاد | شهرآرانیوز؛ گردشگری پدیده‌ای است که هنوز خیلی‌ها از اهمیت آن غافل هستند، اما آن عده که ارزشش را دریافته اند آگاه اند که چه گنج خاموشی است. این افراد معتقدند با اینکه حوزه گردشگری می‌تواند درآمدزایی بالایی داشته باشد، سرمایه گذاری آن چنانی‌ای نمی‌طلبد. از این رو تمرکز روی آن بسیار سودمند است.

 

تربت جام یکی از آن مناطقی است که این گنج را در روز‌های کرونایی غنیمت شمرده است. گرچه تاکنون این شهرستان از گردونه گردشگری دور بوده، قرار است اولین قدم هایش را شمرده و اصولی بردارد. هفته اخیر که نخستین نشست حامیان گردشگری جلگه جام برگزار شد، عده‌ای از صاحب نظران حوزه گردشگری گرد هم آمدند تا درباره اهمیت جاذبه‌های مادی و معنوی منطقه جام با یکدیگر هم فکری کنند. در این نشست، جلگه جام به عنوان بزرگ‌ترین مرکز گردشگری فرهنگی، ادبی و عرفانی ایران مطرح شد، منطقه‌ای که با داشتن مشاهیر و نامدارانی، چون شیخ احمد جامی، عبدالرحمن جامی، هاتفی خرگردی و قاسم انوار و همچنین آثار باستانی‌ای از دوره‌های مختلف تاریخ و نیز درخشندگی در عرصه موسیقی مقامی، بسیار قابل توجه است.
بانی این نشست، خیریه آرمان دستان سبز بود که میزبان پژوهشگران و فعالان حوزه گردشگری شد تا بداند برای آغاز کار گردشگری باید اولین قدم‌ها را از کجا بردارد تا به سرانجامی نیکو برسد. دکتر محمد حسینی، نماینده سابق تربت جام در مجلس شورای اسلامی و مؤسس این خیریه، میزبان جلسه بود و استاد رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و پژوهشگر، دکتر حسین جامی الاحمدی، مدرس حوزه و دانشگاه و عضو هیئت امنای مجموعه تاریخی مزار جام، دکتر علیرضا قیامتی، استاد دانشگاه و قائم مقام خردسرای فردوسی، محمدجواد مشایخی، پژوهشگر فرهنگ مردم منطقه جام، دکتر روح ا... بهزاد، عضو هیئت علمی دانشگاه بینالود در رشته اکوتوریسم، فاطمه شکفته، مسئول گردشگری خردسرای فردوسی، استاد محمدعلی خطیب، مدرس جهانگردی و مدیر یکی از دفاتر خدمات مسافرتی مشهد، و حمیدرضا میلانی نژاد، دبیر انجمن صنفی راهنمایان گردشگری خراسان رضوی، از میهمانان برنامه بودند که پنجره‌هایی به سوی توسعه گردشگری منطقه جام گشودند.

 

دکتر سید محمد حسینی که حدود ۲۵ سال معاون وزیر و ۲ دوره نماینده مجلس بوده است، حالا با جدیت در بخش خصوصی فعالیت می‌کند. او که اصالتا اهل روستای محمودآباد سفلی تربت جام است، به دلیل عشق به زادگاهش، از ۴ سال پیش، خیریه‌ای را سر پا کرده که در ۴ محور بهداشت، آموزش و فرهنگ، تولید و اشتغال و گردشگری فعالیت می‌کند.

 

 

حسینی که تاکنون، دانشگاه آزاد و دانشگاه علمی و کاربردی و نیز مؤسسه آموزش عالی تربت جام را در این منطقه احداث کرده است، به دنبال رونق گردشگری در جغرافیای یادشده است. از این رو، با برگزاری چنین نشستی، از مدعوین درخواست کرد ایده‌ها و نظرات خود را در این حوزه ارائه کنند.
رجبعلی لباف خانیکی که شیفته تربت جام و فرهنگ ریشه دار آن است، قدمت میراث ملموس این منطقه را به ۹۰۰۰ سال پیش برگرداند و توضیح داد: در گزارش منتشرشده در یک مجله معتبر آمده بود که شخصی به نام هانتر کوربل در سال ۱۹۷۴ در مسیرش، به منطقه تایباد و تربت جام آمده و طی بررسی‌های باستان شناسی اش در قسمت شرق تربت جام، گزارشی از «کول تپه» داده که به هزاره هفتم پیش از میلاد برمی گردد، یعنی ۹۰۰۰ سال پیش، زمانی که انسان‌ها تازه یکجانشینی و روستانشینی را انتخاب کرده بودند. کوربل این منطقه را بسیار باشکوه خوانده و گفته بود اینجا اکنون محل تجمع زباله‌های تربت جام است.
این باستان شناس در ادامه از مکانی به نام «قشه توت» در راه صالح آباد یاد کرده است که مربوط به عصر برنز یعنی هزاره چهارم پیش از میلاد است: ما در پژوهش هایمان این نقطه را بررسی کرده ایم. جز این، در نزدیکی صالح آباد به یک محوطه باستانی شگفت انگیز به نام «تپه طلایی» نیز برخورد کردیم که انگار کارخانه سفالگری فاخر ایران بوده است، ولی متأسفانه آنجا در معرض حفاری قاچاق بود و فکر نمی‌کنم چیزی از آن باقی مانده باشد.

 

لباف به اشخاص ممتازی نیز که در منطقه جام زندگی کرده اند اشاره کرد و آن‌ها را میراث گران بهای ناملموس خواند: ابوالوفای بوزجانی همدوش ابوریجان بیرونی بوده و گذشته از ابداع فرمول‌ها در جبر و ریاضی و هندسه، برای اولین بار به شیوه علمی به حوزه نجوم وارد شد، آن هم در سال ۳۸۷ هجری قمری.
این مدرس دانشگاه با یادکردن از چهره‌هایی همچون قاسم انوار، سالار بوزجان و عبدالرحمان جامی گفت: در معرفی همه این افراد، به آنان ظلم شده است. من فکر می‌کنم اگر تربت جامی‌ها روی میراث مادی و معنوی خود عالمانه کار کنند، نه احساسی و عوامانه، و در این زمینه کار میدانی و تحقیقاتی انجام دهند، می‌توانند بهترین جاذبه‌ها را برای منطقه خود تدارک ببینند.

طبق گفته‌های دکتر حسینی، تربت جام اکنون ۴ اقامتگاه بومگردی دارد و قرار است مناطق دیگری نیز به آن‌ها اضافه شود. گرچه این مسئله به خودی خود سبب بالارفتن آمار گردشگران می‌شود، نبود راهنمای حرفه‌ای مشکلی است که نمی‌توان از کنار آن به راحتی گذشت. لباف خانیکی با تأیید این کمبود، بر تربیت راهنما به عنوان گام اول تأکید کرد. او معتقد است باید لیدر‌هایی را پرورش داد که واقعیت‌های منطقه را به گردشگر‌ها نشان دهند، نه خرافات، خواب ها، افسانه‌ها و چیز‌های غیرواقعی: مثلا در جریان هستم که بعضی راهنمایان ناآگاه هارونیه توس را زندان هارون معرفی می‌کنند یا جریانی که بعضی‌ها درباره میل رادکان راه انداخته اند و می‌گویند آنجا برج نجومی و رصدخانه است، از اساس اشتباه است. این‌ها مسخره کردن و بازی کردن با مسائل علمی، دینی و فرهنگی مملکت است.
البته این پژوهشگر افسانه‌ها و باور‌های ثبت شده در فهرست میراث معنوی را جدا از مهملاتی خواند که بعضی لیدر‌ها برای گردشگران تعریف می‌کنند. او گفت: در منطقه تربت جام میراث ناملموسی هست که در هیچ کجای دنیا نیست. مثلا رقص «آپر» و همچنین چوب بازی میراث آیینی و مفهومی هستند. در حقیقت، رقص نیستند بلکه تمرین رزمندگی اند.

راه اندازی مرکز آموزشی در تربت جام برای تربیت راهنمای گردشگری در راستای جام شناسی از دیگر صحبت‌های مطرح شده در این جلسه بود. همچنین بر این نکته تأکید شد که این راهنمایان باید بلد محلی و از خود مردم منطقه انتخاب شوند، زیرا آنان فضا و جغرافیا را بیشتر درک کرده اند و می‌توانند مطالبی را بازگو کنند که در هیچ کتاب و مجله‌ای پیدا نمی‌شود. لباف خانیکی در همین راستا بر فقر فرهنگی کشور تأکید کرد. به نظر او شناخت نداشتن به دین، قانون، شخصیت‌ها و مکتب‌ها ناشی از بی فرهنگی است. او به خیریه آرمان دستان سبز پیشنهاد داد که یک مؤسسه پژوهشی ایجاد کنند که هدفش پشتیبانی از تحقیقات و کار‌های میدانی انجام شده در ارتباط با تربت جام باشد: هنوز یادگاری‌های روی مزار تربت جام خوانده نشده و کتاب‌های خطی و اشیای ارزشمندی که آنجا هست ناشناخته مانده اند. عبدالرحمان جامی تاکنون به درستی معرفی نشده است در حالی که کتاب نفحات الانس او در حد یک لغت نامه امروزی است.

منطقه تربت جام مجموعه‌ای از جاذبه‌های فرهنگی، ادبی و هنری را در جغرافیایی کوچک در بردارد، اما تاکنون از آن بهره برداری نشده است. دکتر علیرضا قیامتی در همین رابطه گفت: تربت جام مسیر رفت وآمد دوستان هراتی ماست که روزانه با خودرو از این منطقه عبور می‌کنند، اما یک نفر از آنان در تربت جام متوقف نمی‌شود. این در حالی است که ما اشتراکات فرهنگی بسیاری با یکدیگر داریم که ۱۲ شخصیت تاریخی از جمله آن هاست. مثلا قاسم انوار ۱۵ سال از عمرش را در هرات بوده، اما آرامگاهش در خرگرد جام است. این مدرس دانشگاه به استادان عرصه موسیقی تربت جام همچون پورعطایی، سمندری، درپور و عسکریان اشاره و آنان را به عنوان جاذبه‌های گردشگری مطرح کرد که البته در سال‌های اخیر از دنیا رفته اند: ما اکنون استاد فاروق کیانی را داریم که اسطوره رقص‌های محلی جهان است. او تاکنون ۲ بار مدال طلای جهانی را در بازی‌های آیینی برای ایران به ارمغان آورده است. من حدود ۱۷۰ صفحه مطلب دارم که حاصل گفتگو با استاد کیانی است، اما متأسفانه هنوز نتوانسته ام آن را منتشر کنم. دریغ بزرگم این است که تاکنون هیچ مستندی از ایشان تهیه نشده است. قیامتی این سؤال را مطرح کرد: چرا با وجود فاصله کوتاه بین مشهد و تربت جام، نتوانسته ایم زائران و گردشگران مشهدی را به منطقه جام جذب کنیم؟ ما تاکنون ۶ همایش بین المللی در تربت جام گرفته ایم و تمام میهمانان ما تحت تأثیر جاذبه بازی‌های آیینی و ساز دوتار و رباب قرار گرفته اند. این موضوع برای هر گردشگری، می‌تواند جذاب باشد. او افزود: مرداد سال بعد، هزاره شیخ جام را داریم، تنها عارفی که یک سلسله خاندانی هزارساله در شجره نامه اش ثبت شده و همیشه منشأ علم و دانش و عرفان بوده است. این مسئله خودش یک جاذبه گردشگری است. قیامتی معتقد است باید مردم منطقه جام را از گنجی که در اختیار دارند آگاه کرد، زیرا این ناآگاهی سبب تخریب و نابودی میراث ملموس و ناملموس خواهد شد. این مدرس دانشگاه همچنین بر تربیت راهنما تأکید کرد و گفت: من دیده ام که راهنمایان گردشگری زائران و گردشگران عرب را بیشتر به سمت جاذبه‌های طبیعی همانند شمخال می‌برند. سؤال اینجاست که چرا نباید گردشگران خارجی را به تربت جام آورد درحالی که به نظر من این منطقه می‌تواند بزرگ‌ترین جایگاه گردشگری عرفانی کل کشور باشد.

یکی از مهم‌ترین آورده‌های گردشگری که اقتصاد نیز روی آن می‌چرخد خرید سوغات و صنایع دستی است چنان که هدف اصلی بسیاری از کشور‌های دنیا از جذب گردشگر نیز فروش محصولاتشان است. با اینکه تربت جام از دیرباز صنایع دستی گوناگونی داشته است، اکنون بسیاری از این صنایع به دلیل فروش نداشتن، به فراموشی سپرده شده اند. محمدجواد مشایخی، پژوهشگر فرهنگ مردم منطقه جام، با نیم نگاهی به بحث صنایع دستی گفت: ابتدا خود مردم باید بدانند چه میراث ملموس و ناملموسی در منطقه وجود دارد، سپس به حفظ و گسترش آن بپردازند؛ بنابراین خوب است در کنار رشته‌های گردشگری و باستان شناسی که دوستان مطرح کردند، رشته‌ای هم برای آموزش و گسترش صنایع دستی ایجاد شود.

 

فاطمه شکفته، مسئول گردشگری خردسرای فردوسی، این سخن را با اشاره به تجربه خود در برگزاری چندین تور گروهی به منطقه جام تکمیل کرد و گفت: سال گذشته یک تور گروهی از خردسرای فردوسی به منطقه جام بردیم که گردشگران ۱۷ میلیون تومان خرید کردند. سال‌های قبل نیز رقم خریدشان همین حدود بود. اگر صنایع دستی بیشتری می‌بود، گردشگران تمایل به خرید بیشتر هم داشتند.
سید محمد حسینی در پایان نشست یادآوری کرد که دوران کرونا فرصت خوبی برای تربیت راهنمایان محلی و راه اندازی یک مؤسسه پژوهشی جام شناسی است. او گفت: حال گردشگری در هیچ کجای دنیا خوب نیست، از این فرصت باید برای آینده نگری استفاده کرد، کاری که ما آن را در مؤسسه خیریه آرمان دستان سبز دنبال می‌کنیم. حسینی توجه به حوزه گردشگری تربت جام را یک هدف خیر قلمداد کرد و از همه حاضران تقاضا داشت به عنوان اعضای اتاق فکر، خیریه را پشتیبانی کنند.