زمرد ملک و کاشی‌های زرین‌فام حرم مطهر امام رضا (ع)

غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ خاستگاه این هنر‌ها به اوایل سده اسلامی می‌رسد و در طول تاریخ فراز و نشیب‌هایی داشته است. کاشی سنجری یا زرین‌فام از قدیمی‌ترین کاشی‌هایی است که در حرم مطهر رضوی کاربرد داشته است و آثار باقی‌مانده حکایت از آن دارد که برخی از این کاشی‌ها به دوره سلجوقی می‌رسد. جالب است بدانید در بین کتیبه‌های باقی‌مانده در کاشی‌های حرم مطهر، نام زنی هنرمند و نیکوکار به نام «ترکان‌زمرد» هم وجود دارد. در مجموع، در دوره سلجوقیان زنان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در امور مختلف مشارکت دارند، زیرا بنابر شواهد تاریخی، در اواخر دوره سلجوقیان ترکان زمرد بانی تزییناتی در حرم مطهر امام رضا (ع) است. او دختر سلطان محمود سلجوقی (۵۲۵-۵۲۲ قمری) بود و از جمله بانیان کاشی‌های هشت‌ضلعی بسیار نفیس مربوط به سال ۵۵۷ هجری قمری محسوب می‌شود. تاریخ حرم مطهر حکایت از آن دارد که امیر عمادالدوله اوایل قرن ششم هجری حرم را مرمت کرد و شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبدی بر فراز بقعه بنا کرد. ترکان زمرد سلجوقی نیز ازاره حرم مطهر را با کاشی‌های نفیس سنجری آراست. بنابر گزارش مؤلف «مطلع‌الشمس» که از منابع مهم دوره قاجار محسوب‌می‌شود.

 

در بین کاشی‌های حرم مطهر نام ملک زمرد، دختر سلطان محمود، را می‌توان مشاهده کرد. در مطالعه آثار باقی‌مانده آمده است: زمرد ملک با الغ ترکان خاتون، بنت محمود بن محمد بن بغراخان، خواهرند. قسمتی از کاشی‌های زرین فام حرم به کاشی‌های ناودانی موسوم‌اند و به صورت نواری باریک به عرض ۱۰ سانتی‌متر و به خط نسخ و رنگ قهوه‌ای، بین کاشی‌های کتیبه‌دار برجسته و کاشی‌های ازاره قرار گرفته‌اند و به مرور زمان بخشی از کاشی‌ها آسیب دیده‌اند. متن این کتیبه‌ها را عبدالحمید مولوی مرتب کرده که ترکان زمرد ملک بنت سلطان محمود نیز در بین دیگر اسامی وجود دارد. بنابراین، ترکان زمرد بانی ساخت کاشی‌های ازاره روضه منوره است. او دختر سلطان محمود بن محمد بن بغراخان است که پدرش خواهرزاده سلطان سنجر بوده است. در نقل قول‌های متعدد به این کاشی‌ها «سنجری» نیز گفته می‌شود. در حرم مطهر رضوی یادگار‌های دیگری نیز از این بانوی هنرمند باقی مانده است به طوری که نام او در ردیف زنان واقف نیز به شمار می‌رود، زیرا این بانوی هنرمند واقف و کاتب جزوات قرآنی با شماره ثبت اموال ۴۵۲۷ است. در مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی جزوات قرآنی از دوره سلجوقی وجود دارد که به خط زمرد ملک نگاشته و در قرن ششم به دست ایشان وقف شده است. متن وقف‌نامه چنین است: اقل نوشت و وقف کرد این سی پاره بر مشهد مقدس رضوی سلام ا... تعالی علی ساکنه زمرد ملک بنت سلطان محمود و هذا خط‌ها تقبل ا... منها.