«نوغان» قدیمی‌ترین محله ایران منتظر تدبیر مسئولان

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ نوغان؛ نام محله‌ای که این روز‌ها به‌واسطه تخریب‌های تازه‌ای که در آن صورت گرفته است، با عکس‌هایی در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌چرخد و هر‌کسی- خاصه آنان که روزگاری از ساکنانش بوده‌اند- شرحی از سر اندوه بر آن می‌نویسند. نامی که در پسوندِ معرفی‌اش، توصیف «قدیمی‌ترین محله ایران» را نوشته‌اند، اما قدم‌زدن در آن، شباهتی به چرخیدن در یک مجموعه تاریخی و هویتی ندارد و جالب‌تر اینکه تاکنون هیچ تلاشی برای ثبت ملی آن هم نشده است.

 

ناگفته نماند نوغان تنها محله تاریخی شهر نیست که این روز‌ها زیر سایه برج‌ها و مال‌ها نفسِ به‌شماره‌افتاده‌ای دارد؛ دامنه تخریب‌های بافت اطراف حرم، که هویتی‌ترین عناصر کالبدی را در خود جای داده است، سرنوشتِ تلخِ پنجاه‌ساله‌ای است که معلوم نیست قرار است کی و کجا پایش را از گلویِ تاریخ شهر بردارد. به همین واسطه سطر‌های پیش‌رو به مرور تاریخچه این محله، تخریب‌ها و تغییر‌های صورت‌گرفته آن در چند دهه اخیربه ویژه ۳۰ سال گذشته اشاره دارد.

در یک صبحِ به‌خزان‌نشسته، خیابان را زیر چرخ‌های ماشین می‌اندازیم و راهی نوغان می‌شویم. چرخیدن در قدیمی‌ترین محله ایران، گذر‌کردن از کوچه‌پس‌کوچه‌های تکیه‌داده به سایه‌سارِ درختان و تماشای اُرسی‌های چوبیِ آبی‌رنگ و حظ‌بردن از دیوار‌های خشت‌و‌گِلی خانه‌هایی که آفتاب پاورچین‌پاورچین از شانه‌هایش بالا می‌رود، نیست. اینجا دیگر نمی‌شود عطرِ پیچِ یاسِ خانه مادربزرگ را شنید و کنارِ شمعدانی‌های پاشویه حوض با آب و آیینه خلوت کرد.

انگار پایان تلخ یک فیلم درام را روی پرده سینما نظاره‌گر باشی. نوغان شبیه شهری پس از پایان جنگ است. این را نه در یک کوچه، دو کوچه، که در سراسر محله نوغان می‌توان یافت. از خیابان کاشانی به بهجت و شارستان و از آنجا تا راسته قدیمش را که قدم بگیرید، چیزی جز تکرار این صحنه‌ها نخواهید دید؛ زمین‌های باز آسفالت‌شده با تک‌درخت‌های خشکیده که حالا پارکینگ شده‌اند. دیوار‌های چند‌متریِ فلزی که کوچه‌به‌کوچه پیش آمده و اطراف یک پروژه شهری را حصار کرده‌اند.

هر‌چند قدم، روی دیوارِ خرابه‌ای، گچ‌بریِ گل‌های سرخی که از شکست طاقچه‌ای به جا مانده است، به چشم می‌خورد؛ جایی که روزگاری جای چند لاله شاه‌عباسی، قرآن و دیوان حافظ بوده و انگار هنوز هم نقشِ انگشتِ زنی را در خود پنهان کرده‌اند که آرام و با وسواس، غبار از سرِ گُل و مرغش برمی‌چیند. اینجا قبرستان باغچه‌هایی است که ریشه‌های خشک به‌جا‌مانده از تاک و توتش، از وجودِ خانه‌هایی حکایت می‌کنند که روزی زیر سقفشان، هزار خاطره شیرین، گرمِ خندیدن بوده است.

 

 

هر‌جا که چشم می‌کشید، تاور‌ها هستند که سقف آسمان را شیار می‌کشند تا این پایین زیرِ صدای گوش‌خراش پتک‌ها و دریل‌های غول‌آسا، برجی سیمانی مثل یک غده متورم چرکی بالا بیاید. صبح زود است، اما صدای جیغ آهن‌ها، تق‌تق چکش‌ها و صدای برق دستگاه‌های جوشکاری بند نمی‌آید. خبری از رونق زندگی نیست. هرچند کوچه را که طی کنید، شاید یک سوپرمارکت کوچکِ بی‌مشتری ببینید که زیرِ نفسِ خواب‌آلودِ صاحب‌مغازه خمیازه می‌کشد. نه رفتی هست، نه آمدی. تنها کارگران کنارِ پشته آجر‌ها و سیمان‌های فراوان مشغول وصله‌پینه خرابه‌ها هستند.

در راه، چند خانه تاریخیِ قدیمی مثل پیرمرد‌هایی که به عصایی شکسته تکیه داده‌اند، ایستاده‌اند. اگرچه رمقی برای ایستادگی ندارند؛ یکی‌شان خانه اکبرزاده است که سال‌ها درش بسته، اما ویرانه‌های داخلش را می‌توان از درز پنجره‌های بدون شیشه‌اش دید. دیوار‌ها در‌حال قالب‌تهی‌کردن هستند و از کاشی‌های فیروزه‌ای سردرش هربار که می‌بینیمش، یکی‌دوتا کم شده و دیگر، جز آجرِ خالی چیزی باقی نمانده است.

در این میانه تنها جایی که شاید هنوز سرِ شلوغی دارد، راسته نوغان با حجره‌های کوچک‌ِ بسیارش باشد که سال‌هاست شانه‌به‌شانه هم ایستاده‌اند و کارِ زوار رضا (ع) را راه می‌اندازند. البته این به آن معنا نیست که این نقطه از تاراج و تخریب‌ها در‌امان مانده باشد. نه. پای بلدوزر‌ها به اینجا هم باز شده و ردیف دیوار‌های فلزی که در آن‌ها کشیده‌اند، خبر از ساخت‌و‌ساز‌هایی می‌دهند که چندان پیشِ چشم نیستند، اما هست، وجود دارند و قرار نیست حالا حالا‌ها تمام شوند.

اسناد تاریخی می‌گویند این محله که حالا گستره‌اش به یک خیابان و چند کوچه در قدیمی‌ترین نقطه شهر محدود شده، روزگاری نامِ شهری وسیع از ولایت توس و درواقع مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهر این خطه بوده و به استناد همین قدمت است که پسوند «قدیمی‌ترین محله ایران» را هم این روز‌ها در دنباله نام خود دارد.

محمدرضا قصابیان در کتاب «تاریخ مشهد» درباره قدمت این محله می‌نویسد: «به احتمال زیاد نه‌تن‌ها این شهر در قرن‌های اول و دوم هجری قمری وجود داشته و از اعتبار زیادی برخوردار بوده، بلکه قدمت آن به قبل از اسلام نیز باز‌می‌گردد.» این نویسنده همچنین به استناد شواهد تاریخی احتمال می‌دهد که نوغان از جهت شرقیِ شهر طابران تا سر راه توس به نیشابور ادامه داشته و کاخ حُمیدبن‌قحطبه، والی خراسان، نیز وسط باغ بزرگی در همین دهکده بوده است.

براساس مکتوبات تاریخی، نوغان از قرن چهارم تا هفتم هجری قمری کرسی‌نشین ولایت توس بوده و دارای اعتبار فراوان. همچنین طبق آنچه در متون کهن به یادگار مانده، مردم این شهر به تهیه و ساختن ظرف‌های سنگی مشهور بوده‌اند و از کوه‌های این منطقه طلا، نقره و آهن استخراج می‌شده است. علاوه بر‌این گویا در حوالی توس، معادن فیروزه، سنگ مرمر سبز و و سنگی که به آن «خماهن» می‌گفتند، وجود داشته که محل فروش آن نوغان بوده است و وجود این معادن نیز رونق اقتصادی این خطه را در آن دوران رقم می‌زده است.

پس از حمله مغول، توس دچار خرابی‌های بسیاری می‌شود، اما نوغان از‌آنجا‌که مرقد مطهر حضرت‌رضا (ع) را در خود جای داده بوده، به‌تدریج رونق از‌دست رفته خود را باز‌می‌یابد.

 

ابن‌بطوطه که در اواخر قرن هشتم از توس دیدن کرده است، موقعیت اقتصادی نوغان را مناسب توصیف و از بازار‌های پر‌نعمتی یاد می‌کند که در آن، انواع پارچه‌های دست‌باف، شال و فرش‌های نفیس و ظروف سنگی و فیروزه عرضه می‌شده است. همین موضوع سبب می‌شود تا به‌مرور باقی‌مانده ساکنان طابران و ولایات اطراف به نوغان مهاجرت کنند و در آن سکنا گزینند. از قرن نهم به بعد نیز سناباد به نوغان متصل می‌شود و پس از آن، این آبادی جدید «مشهد» نام می‌گیرد.

دکتر رحیم رهنما در کتاب «شناسایی وجه‌تسمیه نام محلات و معابر بافت قدیم مشهد» درباره وجه تسمیه نام این محله دو نظر آورده است؛ نخست آنکه، چون در اینجا معدن سنگ بوده و مردم از آن معدن استفاده می‌کرده‌اند، به «نوکان» یعنی معدن جدید تعبیر شده است. دوم آنکه به‌دلیل وجود قنات‌ها در این نقطه، زاویه و پیچی وجود داشته که مجرای دو قنات را قبل از رسیدن به مظهر آن به هم مربوط می‌کرده است؛ لذا به اینجا نوغان گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا آمده که نوغان از بلاد توس، شهرکی در خراسان و مرقد مبارک علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) است.

 

صاحب مشترک نیز می‌نویسد که نوغان یکی از دو شهر توس بوده که بسیاری از دانشمندان از آنجا برخاسته‌اند. مینورسکی هم کلمه نوغان را بسیار قدیمی می‌داند و صورت‌های مختلفی برای آن ذکر می‌کند که نوکان و نوغون (در لهجه مشهدی) از آن جمله است.

درباره محدوده محله نوغان در مطلع‌الشمس چنین آمده است: «محله نوغان ما‌بین شمال و شرق حرم حضرت‌رضا (ع) عرض عریضی دارد. از‌جمله قطعه‌ای از آن که محله قتلگاه نام دارد و جنب قبرستان قتلگاه است. روایت است که این قطعه را خود امام (ع) خریده و وقف فرموده‌اند. قطعه دیگر این محله را «گنبد خشتی» و بخش دیگر را «سرپل سنگی» و یکی را هم «سر قبر میر» گویند و محله «غیر‌شمارها» و محله «کشمیری‌ها» از دیگر نقاط محله نوغان است.» دکتر رحیم رهنما خیابان اصلی این محله را همان راسته نوغان می‌داند و می‌گوید: «راسته نوغان درواقع بازارچه اصلی این محله بوده که جهت شمالی-‌جنوبی داشته و انتهای شمالی آن به دروازه نوغان و انتهای جنوبی به چهارسوق (تقاطع کوچه سیاهان و نوغان) ختم می‌شود.»

شاهزاده زین‌العابدین میرزای قاجار در کتاب نفوس ارض اقدس، عمده مشاغل مردم نوغان را زارع، چوپان، گله‌دار، چکمه‌دوز، حصیرباف، خراز، سنگ‌تراش، عطار، کاشی‌پز، کفاش و نعل‌بند می‌داند. همچنین گویا نخستین خادمان رضوی از ساکنان محله نوغان مشهد بوده‌اند. وظیفه این خادمان نوغانی، روشن‌کردن فضای حرم با استفاده از روغن و پیه‌سوز بوده است؛ به‌این‌گونه که هر سحر چراغی می‌گیرانده، محیط روضه منوره را روشن می‌کرده و شبانگاه نیز در را قفل کرده و روانه خانه می‌شده‌اند.

وقتی حرف از قدیمی‌ترین محله ایران می‌شود، واضح است که نخستین‌ها را هم می‌توان در آن دید. طبق اسناد تاریخی، نخستین کوچه‌های مشهد در این محدوده شکل گرفته‌اند. کوچه «چهل‌خانه» از معروف‌ترین کوچه‌های محله نوغان مشهد است که به آن کوچه «درشکه‌چی‌ها» هم می‌گویند؛ زیرا در یک قرن گذشته، محل سکونت درشکه‌چی‌های اطراف حرم بوده است.

 

همچنین کوچه‌های پله، هشت‌متری، حمام‌باغ، پل سنگی و حمام حاج‌رستم از معروف‌ترین کوچه‌های قدیمی این محله است که این روز‌ها اگرچه نام و نشانشان روی تابلو‌های شهرداری تغییر کرده، در حافظه موسپیدکرده‌های شهر، همانی هستند که بودند. علاوه‌بر‌این‌ها گویا از دوره صفویه با رونق‌گرفتن قهوه‌خانه ها، محله نوغان هم صاحب چهار قهوه‌خانه می‌شود که جزو نخستین قهوه‌خانه‌های شهر بوده‌اند؛ قهوه‌خانه‌های سید‌محسن، کربلایی حبیب، سید‌رئوف و آقا‌اسماعیل که اکنون تنها نام آنان باقی‌مانده است.

بر‌اساس نخستین آمارگیری انجام‌گرفته در سال‌۱۲۷۵ خورشیدی، محله نوغان دارای ۱۴۴۵ خانوار، ۶ مدرسه، ۱۷ مسجد، ۶ تکیه، ۱۴ کاروان‌سرا و تیمچه، ۸ حمام، ۸ آب‌انبار، ۱۸ کارخانه و کارگاه شعربافی و ۱۲ باغ بوده است که همه این‌ها به‌مرور و از زمان شروع طرح تعریض خیابان‌های اطراف حرم در دهه ۵۰ تا به امروز، تخریب و نابود شده‌اند. البته نوغان بیشترین تغییرات خود را در آغاز قرن چهاردهم تجربه کرده است. سید‌مهدی سیدی در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» می‌نویسد: «در این دوران، محله نوغان با اینکه از محلات پرجمعیت شهر محسوب می‌شود، تا پیش از احداث خیابان طبرسی، معبری که این محله را به دیگر محلات شهر متصل و راه عبورومرور وسایل نقلیه را تسهیل کند، ندارد؛ لذا در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، خیابانی به نام طبرسی از وسط فلکه شمالی طرح شد که از محله نوغان عبور کرده و به خارج شهر منتهی می‌شد و این اتفاق آغاز تغییرات بنیادی در این محله بود.»

برای آغاز تخریب‌ها در گستره بافت قدیم مشهد می‌توان از سه دوره صفوی، پهلوی و معاصر یاد کرد. باید گفت بخشی از تغییرات کالبدی صورت‌گرفته در بافت قدیم مشهد به‌صورت خصوصی‌طبیعی و تحت‌تأثیر تعاملات اجتماعی و نیاز ساکنان آن رخ داده است، اما حجم عظیم این تغییرات که از آن با عنوان تغییر یا «جراحی دولتی» یاد می‌شود، از سال ۱۳۰۰ تا به امروز ایجاد شده است. نخستینِ این تغییرات در زمان صفویه با احداث بالاخیابان، پایین خیابان و صحن عتیق صورت می‌گیرد، اما پس از آن و تا زمان پهلوی، خبری از تغییرات خاص کالبدی نیست.

 

در دوران پهلوی نیز دو بازه زمانیِ تخریب وجود دارد که یکی از ابتدای قرن تا سال ۱۳۲۰ با احداث فلکه حضرت و خیابان‌های صلیبی آن رخ می‌دهد و دومی هم از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ با طرح توسعه حرم (طرح فلکه حضرت) شروع می‌شود. مشهد از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ سومین دوره تغییر را پشت سر می‌گذارد که همه این‌ها با هدف طرح توسعه حریم حرم مطهر انجام می‌پذیرد. دامنه این تغییرات در‌نهایت از سال‌۱۳۷۱ با نام «طرح نوسازی، بازسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم» آغاز می‌شود که هنوز ادامه دارد.

 

چنان که از شواهد باقی‌مانده پیداست، دو اتاقک در دو طرف ورودی نوغان وجود داشته و ازطریق نصب دو تکه چوب دوشاخه در زمین و گذاشتن یک تکه چوب روی آن، رفت‌و‌آمد به داخل محله نوغان و همچنین شهر، کنترل می‌شده است. آن‌چنان‌که از شواهد پیداست، بنای دروازه ساده بوده و معماری خاصی نداشته است.

این حصار در انتهای شهر در شمال و شمال شرق محله نوغان بوده و به مرور زمان تخریب شده است.

یکی دیگر آثار تخریب‌شده در این محله، دباغ‌خانه بوده که بیرون از دروازه نوغان قرار داشته و محل دباغی پوست احشام بوده است.

نوغان در عصر معاصر ۸ آب‌انبار داشته که مهم‌ترین آن‌ها آب‌انبار «پی‌آب» بوده است. این آب‌انبار در‌واقع قناتی بوده که در این محل از زیر زمین عبور می‌کرده و، چون مجرای شیب‌داری داشته و همچنین دارای پلکان و فضای باز پیرامونی بوده، مردم به آن آب‌انبار می‌گفته‌اند.

طبق مکتوبات و خاطرات سیاحان، بیرون دروازه نوغان، رختشوی‌خانه‌ای با همین نام وجود داشته که زنان، لباس‌ها و دیگر وسایل خود را در آن می‌شسته‌اند، اما بعد‌ها به دلایل بهداشتی تخریب می‌شود و اکنون نیز اثری از آن بر‌جای نمانده است.

این بازار پیش از احداث خیابان طبرسی (سال ۱۳۰۸) و به موازات راسته نوغان در شرق آن قرار داشته و مهم‌ترین مرکز تجاری این محله بوده است. این بازار از سال‌۱۳۱۰ خورشیدی، با احداث فلکه و خیابان طبرسی دچار دگرگونی شد.

بر‌اساس روایت‌های تاریخی، نام دیگر این قبرستان «غسلگاه» یا «مغتسل‌الرضا (ع)» است که به اعتقاد قدیمی‌های محله پایین‌خیابان به‌علت غسل‌دادن حضرت‌رضا (ع) پس‌از شهادت در این محدوده به این نام مشهور شده است. بنا به گفته برخی دیگر از اهالی قدیمی محله پایین‌خیابان، زمین غسلگاه را حضرت‌رضا (ع) از محل اجرت کتابت قرآن کریم می‌خرند و وقف قبور مؤمنان و مؤمنات می‌کنند؛ بنابراین روایت قدمت این قبرستان به حدود ۱۲۰۰‌سال می‌رسد.

 

اعتمادالسلطنه، وزیر ناصرالدین‌شاه قاجار، در حدود سال‌۱۳۰۰‌ق می‌نویسد: «در وسط قبرستان، خانه‌ای است معروف به تکیه بکتاشی‌ها و می‌گویند که آنجا همان خانه حمیدبن‌قحطبه بوده است که حضرت‌رضا (ع) هم در آنجا منزل داشته‌اند. در آن حجره‌ای نیز هست که داخل آن سنگ سفیدی بر دیوار آن حجره نصب است که جای پایی در آن ترسیم شده است. این هر دو سنگ، زیارتگاه است.» ناگفته نماند که خود قبرستان هم بسیار وسیع و محل دفن بزرگانی، چون شیخ‌طبرسی بوده است.

دکتر رهنما برای نوغان در چند دهه اخیر، ۱۲ کاروان‌سرا نام می‌برد که حالا تقریبا همه آن‌ها تخریب شده و جایشان را به هتل، بیمارستان و مراکز تجاری داده‌اند؛ کاروان‌سرا‌های حاج‌محمد ناقب و حاج‌رضا سالمیان، حاج‌علی نادری، سید‌زین‌العابدین، اکبر بابریان و حاج‌محمد نیلی در ضلع غربی راسته نوغان و کاروان‌سرا‌های فردانیان، بهرمند، رضا روغن‌گیر، بلغوری‌ها و تقی دلدار در ضلع شرقی نوغان، از‌جمله کاروان‌سرا‌های تخریب‌شده هستند.

طبق اسناد باقی‌مانده، مساجد این محله از قدمت بسیاری زیادی برخوردار بوده‌اند و قدمت برخی‌شان به پیش از دوران صفویه باز‌می‌گشته است، اما متأسفانه بسیاری از آنان اکنون تخریب شده و به خاطره‌ها پیوسته‌اند؛ مسجد امام‌رضا (ع)، مسجد پل‌سنگی، هفت‌در و... از آن جمله‌اند.

ما می‌توانیم در حوزه بازآفرینی محله نوغان با تأکید بر راسته بازار نوغان، طرح‌ها و برنامه‌هایی برای حفظ این بافت داشته باشیم. موقعیت مکانی این محله و نزدیکی آن به حرم مطهر رضوی باعث شده است این محله، موقعیت تجاری خوبی درزمینه خرده‌فروشی و ارائه خدمات پذیرایی و اقامتی داشته باشد و این تقاضای زیاد فضای تجاری و اقامتی، سرمایه‌گذاری لازم برای حفظ فضا‌های مسکونی و هویتی در آن را کاهش داده و همین مسئله هم تخریب بافت هویتی در این محله را رقم زده است.

 

راهکار‌های سامان‌دهی این محله را می‌توان در پنج‌مورد بررسی کرد. ابتدا اینکه می‌توان راسته نوغان را به یک پیاده‌راه هویتی تبدیل کرد. همچنین برگزاری برخی رویداد‌ها با تأکید بر هویت محله مانند روایتگری داستان زنان نوغان و... می‌تواند از راهکار‌های حفظ تاریخ این محله باشد. در گام سوم می‌توانیم از فضای باز عمومی و خصوصی مانند فضای کاروان‌سراها، دبیرستان‌های قدیمی و... برای برگزاری رویداد‌های شهری در این محله استفاده کنیم.

 

همچنین جلوگیری از خرد‌کردن املاک مسکونی و... برای ایجاد پروژه‌های تجاری و تأکید بر بدنه‌سازی راسته بازار نوغان با‌توجه‌به پوسته اصلی، معماری بومی و الگوی هویتی این مکان می‌تواند در زنده نگهداشتن این فضا کمک کند. در‌نهایت هم باید مجوز‌های کاربری مقیاس شهری را که با کارکرد اصلی این محله و راسته بازار آن ناسازگار هستند، لغو کرد تا بتوان عناصر قدیمی محله مثل آب‌انبارها، کاروان‌سرا‌ها و دیگر بنا‌های تاریخی را در آن حفظ کرد.
نرگس شالچیان، مدیر امور گردشگری و زائرین شهرداری مشهد

احیای نوغان را می‌توان از دو منظر فنی (نگاه شهرسازی) و مدیریتی بررسی کرد. به نظر من آنچه می‌توان در کوتاه‌مدتِ باقی‌مانده از عمر این شورا انجام داد، تمرکز بر موضوع مدیریتی آن است. نخستین اتفاقی که باید بیفتد، این است که پس از سال‌ها و بعد از اینکه همگان فهمیدند بافت اطراف حرم متناسب با هویت شهر مشهد و وجود مقدس حضرت‌رضا (ع) نیست، مشاوری با یک نگاه و طرح جدید که مبتنی‌بر وضع موجود است، شروع به کار کند. عادلانه این است که درباره بعضی از قسمت‌های طرح از‌جمله درباره سرنوشت محله نوغان و قطاع‌۲ که هنوز فرصت برای احیای آن وجود دارد، بازنگری‌هایی داشته باشیم.

 

منطقی این است که شهرداری، به‌ویژه شهرداری ثامن، اگر قرار است تغییری ایجاد کنند، پیش از هر چیزی این سوال را از خود بپرسند که آیا مشاور جدید و نگاه جدید هم این تغییر را می‌پسندد یا نه؛ به‌عبارت دیگر نظر علما، دغدغه‌مندان، کارشناسان و شهرسازان درباره این موضوع چیست؛ بنابراین تا زمانی‌که شهرداری ثامن در‌این زمینه لج‌بازی مدیریتی داشته باشد و مصرانه بخواهد طرح پیشین را با سرعت اجرا کند، هیچ اتفاق رو‌به‌جلویی در بافت محله نوغان رخ نخواهد داد.

 

مثالی بزنم. اگر کسی اطلاعاتی درباره تاریخ ۱۵۰۰ ساله این محله داشته باشد، متوجه می‌شود که در این محله، مساجد و حسینیه‌ها، مراکز اصلی و قرارگاه‌های رفتاری بافت هستند؛ پس نباید تخریب شوند، بلکه باید طرح‌هایمان را طوری پیش ببریم که این مراکز حفظ شوند و با حفظ ماهیت اجتماعی خود کار کنند. اما به لحاظ شهرسازی؛ محله نوغان، محله‌ای است که یک راسته بازار زنده دارد. یعنی جزو معدود جا‌هایی در بافت است که هنوز زندگی در آن جریان دارد. نخستین کاری که به لحاظ فنی باید انجام داد، این است که از هر کاری که نقاط زنده این محله را تخریب می‌کند، جلوگیری کنیم.

 

همچنین با بررسی طرح متوجه می‌شویم که بسیاری از مساجد و خانه‌های مردم در خیابان قرار نگرفته‌اند و می‌توانند حفظ شوند، اما چون داخل پروژه‌های اقتصادی قرار گرفته‌اند و وجودشان به نفع نیست، تلاش دارند هر‌طور شده، دست به تملکشان بزنند. مسئله مهم این است که ما وقتی سکونت مردم در این نقطه را از دست بدهیم، یعنی نگذاریم مردمی که هستند، بمانند و شرایطی برای بازگشت آنان که رفته‌اند، فراهم نکنیم، مطمئن باشید که در اینجا چیزی به اسم هویت باقی نخواهد ماند؛ زیرا هویت ریشه در وجود مردم دارد.
سعید شعرباف‌تبریزی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه بین‌المللی امام‌رضا (ع) و پژوهشگر تاریخ محله نوغان


۳۳۷ هکتار
مساحت منطقه ثامن

۱۳۴۰۰ نفر
حدود جمعیت منطقه ثامن

۴ قطعه
تعداد قطاع

۱۲۸ هکتار
مساحت قطاع ۲ در منطقه ثامن

۱۰۰ پلاک
تعداد پلاک‌ها

۸۷۰۰۰ متر مربع
وسعت محله نوغان
۲۳ هزار مترمربع عرصه، ۶۶ هزار مترمربع اعیانی، ۷ هزار مترمربع تجاری، ۹ هزار مترمربع مسکونی و ۲ هزار مترمربع اقامتی

ضلع شمال شرقی مشهد
موقعیت جغرافیایی

۵۰۰ متر
فاصله تا حرم مطهر رضوی

۱۵۰ سال
قدمت محله نوغان

ویژگی محله نوغان: از آن با عنوان قدیمی‌ترین محله ایران و شناسنامه مشهد یاد می‌شود.

جمعیت محله نوغان: کمتر از ۱۲۰۰ نفر (طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی)

کوچه‌های محله نوغان: قبرمیر، کشمیری‌ها، چهل‌خانه، حمام باغ، پل‌سنگی، حمام حاج‌رستم، محراب‌خان، حاجی‌باقر، باغ‌دولاب، یخدان، میدان کهنه، درویش‌ها و خشتی از معروف‌ترین کوچه‌های این محله هستند.

خیابان اصلی: خیابان اصلی این محله راسته نوغان است که انتهای شمالی آن دروازه نوغان و انتهای جنوبی‌اش نیز به چهارسوق (تقاطع کوچه سیابون و نوغان) ختم می‌شده است.

خانه تاریخی اکبرزاده، خانه تاریخی طلایی، خانه تاریخی پریشانی، حسینه حاج‌آقاجان، مسجد مروی‌ها، مسجد درختی، مسجد کُردها، مسجد عرب‌ها وآب‌انبار کوچه ضیاء

نوغان محل رشد و سکونت چهره‌های نامدار بسیاری است که از آن میان می‌‎توان به علی‌اکبر نوغانی‌مشهدی، ادیب طوسی و شیخ طبرسی اشاره کرد.

مقبره سید‌فخرالدین (قبرسبز)، مسجد هفت‌در، خانه تاریخی موسوی‌زاده، خانه تاریخی موسوی، مسجد حوض حاج‌محمد و آب‌انبار قدیمی آن، کارگاه قالی‌بافی تپل‌محله، مطب دکتر شیخ، حمام کمیساری، حمام بهاءالتولیه، منزل آیت‌ا... مهدوی‌دامغانی و رنگرزی نوغان

تشییع پیکر حضرت رضا (ع) در دهه آخر ماه صفر توسط زنان نوغان، یکی از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی در این محله است که هر‌ساله برگزار می‌شود. این آیین بر‌اساس داستانی شکل گرفته که از نظر تاریخی سندیت ندارد، اما سال‌هاست که به بخشی از تاریخ شفاهی این محله تبدیل شده است. بر‌طبق این داستان، زنان نوغان در وقت شهادت حضرت ثامن‌الحجج (ع)، مهریه خود را به شوهرانشان می‌بخشند و در عوض اجازه می‌خواهند تا پیکر حضرت را با گلاب و گل غسل دهند و تشییع کنند.